Qaşınma bəzən yüngül diskomfortdan tutmuş yuxu pozğunluğuna qədər uzanan çoxşaxəli simptom spektri yaradır və orqanizmin müdafiə siqnalı olmaqla yanaşı, müxtəlif dərialtı, sistemik, hətta psixogen proseslərin xəbərçisi ola bilər. Dərinin sinir uclarını qıcıqlandıran kimyəvi mediatorlar – histamin, bradikinin, substans P – onurğa beyni vasitəsilə beyin qabığına siqnal ötürür, nəticədə qaşınma hissi meydana çıxır. Bu instinktiv refleks dərinin zədələnməsi və parazitlərin uzaqlaşdırılması üçün faydalı olsa da, xroniki fazaya keçincə dəri baryerini zəiflədir, infeksiya riskini artırır və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır. Statistikaya görə, dermatoloqa müraciət edən pasiyentlərin hər üç nəfərindən biri əsas şikayət kimi qaşınmanı göstərir, bu da əlamətin sosial-iqtisadi yükünü göstərir. İqlim dəyişikliyi, urbanizasiya, allergen ekspozisiyasının artması və stress faktorları son onillikdə qaşınmaya dair müraciətlərin çoxalmasına səbəb olur. Cinsi və yaş qrupu fərqi olmasa da, atopik dermatitə meyilli uşaqlarda, böyrək çatışmazlığı olan yaşlılarda və hamilə qadınlarda simptomun tezliyi daha yüksəkdir. Patogenez təkcə histaminə bağlı olmadığından antihistaminlər hər zaman effektli olmur; bu, xəstəliyin multidissiplinar yanaşma tələb etməsini göstərir. Dəriyə lokallaşan səbəblərlə yanaşı, hepatobiliar staz, hematoloji neoplaziyalar və endokrin pozğunluqlar da qaşınma ilə debüt edə bilər. Ona görə də simptomu sadə allergiya kimi qiymətləndirmək səhv diaqnoz və gecikmiş müalicə riskini artırır. Düzgün yanaşma etioloji araşdırma, dəri bariyerinin bərpası, farmakoloji müalicə və psixososial dəstəyin kombinasiyasından ibarət olmalıdır.
Qaşınmanın patofiziologiyası və neyrokimyəvi mexanizmlər
Qaşınma reseptorları əsasən epidermisin qranulyar qatındakı C-tipi sinir liflərində yerləşir. Histamin buraxılması mast hüceyrələrinin deqranu¬lya¬sı ilə başlayır; H1 reseptorlarına bağlanan histamin neyron membranında TRPV1 kanallarını aktivləşdirir və aksion potensialını tetikləyir. Onurğa beyinlə beyin qabığı arasında «spinotalamik qaşınma yolu» adlandırılan xüsusi sinir traktı ağrı traktının yan dallarını istifadə etsə də, bağlantı nöqtələrində opioiderjik modulyasiyaya məruz qalır.
Xroniki qaşınmada T1 helper hüceyrələrinin ifraz etdiyi interleykin 31, 33 və NGF (sinir artım faktoru) sinir liflərinin sayını artıraraq hiperesteziya yaradır. Bu mexanizm allergik dermatit və sızanaqlı ekzemalarda qaşınmanın niyə antihistaminlərə tam cavab vermədiyini izah edir. Mərkəzi sinir sistemində serotonin və dopamin reseptorlarının rolunu göstərən tədqiqatlar da var; bu, depressiya və qaşınma paralelliyini açıqlayır.
Dəri mənşəli qaşınma: ekzema, psoriaz və kontakt dermatit
Ekzema epidermal baryer zülalı filaggrinin genetik defekti nəticəsində transepidermal su itkisinin artması ilə başlayır. Quru dəri mikroçat yaradır, irritant və allergenlər stratum korneuma dərin nüfuz edir, mast hüceyrələri aktivləşdirir. İlk mərhələdə qaşınma epizodları gecə güclənir, çünki dəri temperaturu və qan axını circadiyan ritmlə artır.
Psoriazda qaşınma əvvəllər nadir hesab edilsə də, yeni tədqiqatlar göstərir ki, pasiyentlərin 80 faizində qaşınma şiddəti orta və yüksəkdir. İltihabi sitokinlər (TNF-α, IL-17) keratinosit proliferasiyasını artırmaqla yanaşı, dəridə asetilxolinesterazı azaldır və asetilxolinin lokal səviyyəsi yüksəlir. Bu isə qaşınma siqnalını gücləndirir və qaşınma-qaşınma dövrü yaradır.
Sistemin göstəricisi kimi qaşınma: böyrək, qaraciyər və hematoloji səbəblər
Xroniki böyrək çatışmazlığında uremik toksinlər – xüsusən paratormon və β2-mikroqlobulin – dəridə kalsium-fosfat çökməsi və periferik sinir liflərinin depolarizasiyasına səbəb olur. Dializ görən xəstələrin 50-60 faizində orta və ağır qaşınma bildirilir, simptomun uzunmüddətli davam etməsi depressiya və kardiovaskulyar hadisə riskini yüksəldir.
Xolestatik qaraciyər xəstəliklərində safra turşuları dəridə birikərək opioid reseptor balansını pozur; μ-opioid reseptor aktivliyi artır, κ-opioid reseptor aktivliyi zəifləyir. Bu səbəbdən nalbufin kimi κ-agonistlər və rifampisin safra turşularını azaltmaqla qaşınmanı yüngülləşdirir. Hematoloji sahədə isə polisitemiya verada histaminə əlavə olaraq mədə xorasına bənzər prostaglandin E2 artımı qaşınmaya səbəb olur.
Diaqnostik yanaşma: anamnez, laborator testlər və dəri biopsiyası
Sistemli sorğu sualları qaşınmanın vaxtını, gücünü, müvəqqəti amilləri açıqlığa çıxarır. Dərman adları xüsusi diqqət tələb edir; morfin, rifampisin, hidroksiklorokin kimi preparatlar qaşınma yarada bilər. Fiziki baxışda qaşınma izi sayılan ekskoriasiya xəritəsi xəstəliyin mərhələsini göstərir: qabarıq, qanlı qabıqlı xəttlər xronik qaşınmaya işarədir.
Laborator mərhələdə tam qan sayımı, qaraciyər fermentləri, kreatinin və TSH analizləri universal skrininq paketidir. Eozinofiliya parazitar və allergik səbəbi, qanda yüksək bilirubin xolestazı, mikro-sitopeniyalar hematoloji malign şübhəni artırır. Lokal dəri zədəsi şübhəli olduqda biopsiya histopatoloji və immunflüoressenslə dəstəklənir.
Müalicə strategiyaları: dərialtı, sistemik və bioloji terapiyalar
Lokal müalicədə ilk hədəf dəri baryerini bərpa etməkdir; keramidlə zəngin nəmləndiricilər və 2-5 faiz urea tərkibli losyonlar transepidermal su itkisinin 40 faizə qədər azalmasını təmin edir. Topikal kortikosteroidlər – hidrokortizon butirat, mometazon – iltihab mediatorlarını azaldır və qaşınmanı kəsir. Kapsoaisin 0,025% kremlər TRPV1 desensitizasiyasını tetikləyərək xroniki neyropatik qaşınmada təsirlidir.
Sistemik müalicə antihistaminlərlə məhdud deyil. Gecə qaşınmasını azaltmaq üçün ikinci nəsil sedativ olmayan antihistaminlər (levosetirizin, loratadin) gün ərzində, sedativ difenhidramin isə gecə dozasında verilir. Xolestatik qaşınmada rifampisin, naltrekson, sertralin; böyrək çatışmazlığında isə gabapentin və pregabalin faydalıdır. Bioloji preparatlar – dupilumab, ustekinumab – IL-4Rα və IL-12/23 yolunu bloklayaraq ağır atopik dermatit və psoriazda qaşınmanı dramatik yüngülləşdirir.
Psixososial aspekt və davranış terapiyası
Qaşınma-scratching dövrünü qırmaq üçün CBT (koqnitiv davranış terapisi) və biofeedback metodları tətbiq olunur. Pasiyentə qaşınma impulsunu hiss edən kimi 30 saniyə dərin nəfəs alma və ya soyuq kompres təklifi kimi strategiyalar öyrədilir.
Araşdırmalar göstərir ki, mütəmadi meditasiya sinir sisteminin parasimpatik tonusunu yüksəldir, kortizol səviyyəsini azaldır və qaşınma tezliyini 25 faiz azalda bilir. Sosial dəstək qrupları xəstənin izolyasiya və utanma hissini azaldır, özünəyardım bacarıqlarını artırır.
Profilaktika və həyat tərzi faktorları
Az duzlu, az ədviyyatlı pəhriz, spirt və kofein məhdudiyyəti vazodilatasiyanı azaldaraq qaşınma intensivliyini yüngülləşdirir. Hipoalergen pambıq geyim, 60 °C yuyulmuş yataq örtükləri toz gənəsi antigenini minimuma endirir və xüsusən atopik uşaqlarda nocturnal qaşınmanı azaldır.
Dəriyə uzun sürən isti duş baryer lipidlərini yuyur, qaşınmanı artırır; 5 dəqiqəlik ilıq duş və dərhal nəmləndirici tətbiqi «soak and seal» protokolunun əsas hissəsidir. İqlim cihazları ilə hava rütubətini 50-55 faiz saxlamaq quru dərili pasiyentlərdə müdafiə faktorudur.
| Etiologiya | Tipik göstərici | İlk sıra müalicəsi | Əlavə terapiya |
|---|---|---|---|
| Atopik dermatit | Quru, qızarık dəri | Topikal kortikosteroid, nəmləndirici | Dupilumab, fototerapiya |
| Psoriaz | Gümüşü pullu pilək | D-vitamin analoqu, kortikosteroid | Ustekinumab, IL-17 inhibitoru |
| Böyrək çatışmazlığı | Uremik qoxu, anemiya | Gabapentin/pregabalin | UVB fototerapiya |
| Xolestaz | Sarılıq, yüksək ALP | Rifampisin, naltrekson | Bezafibrat, plasmaperez |
| Dərman reaksiyası | Dəri səpişi, yeni dərman | Dərmanın kəsilməsi | Sistemik steroid |
Qaşınma təbiətin insana verdiyi SOS siqnalıdır; bəzən sadə allergiya mesajı, bəzən isə sistem xəstəliyinin ilk xəbərçisidir. Dəri sinir uclarının kimyəvi mediatora cavabı nəticəsində yaransa da, beyində hiss və duyğu dillərinə çevrilərək yuxu, emosional stabililik, sosial münasibətləri sarsıda bilir. Buna görə simptomu ciddiyə almaq, etioloji araşdırma aparmaq həkim və pasiyent üçün ortaq məsuliyyətdir. Gündəlik gigiyena vərdişlərindən başlayaraq farmakoloji və bioloji terapiyaya qədər geniş müdaxilə spektri mövcuddur və hər xəstə üçün fərdi protokol seçilməlidir. Lokal baryer bərpası, sistemik dərman seçimi və psixoloji dəstək bir-biri ilə inteqrə olanda qaşınmanın dağıdıcı “qaşınma-qaşıma” spiralı qırılır. Çapıq izləri, dəri infeksiyaları və sosial çəkinmə kimi fəsadların qarşısı erkən müdaxilə ilə alınır. Özünütəsdiq üçün dərini sağlam saxlamaq, yuxu gigiyenasına riayət etmək və stress menecmenti vacib köməkçi addımlardır. Qaşınma sahəsində yeni məqsədli bioloji molekullar, κ-opioid agonistləri və JAK inhibitorları gələcəkdə müalicə arsenalını genişləndirəcək. İctimai maarifləndirmə isə özünümüalicə riskini azaldacaq, həkimə vaxtında müraciəti təşviq edəcək. Nəhayət, qaşınma xəstəliyinə kompleks yanaşma pasiyentə təkcə dəri rahatlığı deyil, həm də həyat keyfiyyəti hədiyyə edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qaşınma iki həftədən çox davam edirsə, gecələr yuxu pozursa, dəridə qanlı yaralar əmələ gəlirsə və ya sarılıq, yorğunluq kimi sistemik əlamətlərlə müşayiət olunursa həkimə müraciət zəruridir. Belə hallarda simptom dermatoloji problemə deyil, qaraciyər, böyrək və ya hematoloji xəstəliyə işarə edə bilər.
Histamin yalnız kəskin allergik qaşınmanın əsas vasitəçisidir; ekzema, böyrək çatışmazlığı və psoriaz kimi vəziyyətlərdə interleykin 31, opioid və serotonin sistemləri də iştirak edir. Antihistaminlər bu mediatorlara təsir etmir, buna görə alternativ müalicə lazımdır.
Uremik qaşınmada 10 faiz urea və keramidlə zəngin nəmləndiricilər dəri baryerini möhkəmləndirir. Dəmir oksidli soyuq kompres kremləri və qinkqo biloba ekstraktlı gel əlavə rahatlıq verə bilər. Həkimlə məsləhətləşmədən steroidli kremlərdən istifadə etməyin.
Hamilələrdə qaraciyərdə safra durğunluğu intradermal qaşınma yarada bilər. Ləkəsiz pambıq paltar geyinmək, ilıq duş və həkim təyinatı ilə ursodeoksixol turşusu qəbul etmək effektivdir. Topikal nəmləndirici və soyuq kompreslər də təhlükəsizdir.
Stress zamanı kortizol və adrenalin artdığından dəri damarları genişlənir, sinir liflərinin həssaslığı yüksəlir. Bu, qaşınma eşik dəyərini alçaldır. Meditasiya, nəfəs məşqləri və CBT kimi stress menecmenti üsulları klinik təcrübədə qaşınma tezliyini azaldır.
Qısa müddətli 5 dəqiqəlik buz kompresi sinir liflərində keçiriciliyi azaldır və qaşınmanı müvəqqəti kəsir. Lakin uzun müddət tətbiq edilərsə soyuq yanıqları və piqment pozğunluğu yarada bilər. Buzun dəsmala bükülməsi təhlükəsizdir.
Yulaf ekstraktı, aloe vera gel və çay ağacı yağı bəzi pasiyentlərdə qaşınmanı yüngülləşdirir. Lakin uçucu yağlar yüksək konsentrasiyada kontakt dermatit yarada bilər. Həssas dərililər əvvəlcə kiçik sahədə test etməlidirlər.
Tıraş dəri baryerini zədələyir, transepidermal su itkisini artırır və kilsidicilər üçün giriş qapısı yaradır. Həssas dərili şəxslər üçün elektrik tıraş və ya dəriyə yaxın olmayan üsullar məsləhətdir. Tıraşdan sonra keramidlə zəngin krem istifadə etmək lazımdır.
Uşaqlar üçün pH-ı 5,5 olan, ətir və rəngsiz sindet sabunlar daha uyğundur. Onlar dəridə lipid təbəqəni qoruyur və təbii nəmləndirici faktorların itməsinə yol vermir. Alkoqollu dezinfeksiyaedicilərdən uzaq durmaq lazımdır.
Davamlı qaşınma dəri qatlarını zədələyərək ekzoriya, piqment dəyişikliyi və bakterial infeksiyalara səbəb olur. Yuxusuzluq, iş qabiliyyəti azalması və depressiya tez-tez müşahidə edilir. Ertələnmiş müalicə cərrahi müdaxilə tələb edən xroniki yaralara gətirib çıxara bilər.
