Dil hər bir xalqın ən əsas sərvətlərindən biridir və onun zənginliyi, mürəkkəbliyi ən çox qrammatik quruluşunda öz əksini tapır. Azərbaycan dili öz köklü tarixi və incə qrammatik sistemi ilə seçilir. Feil kateqoriyası isə dilimizin ən məhsuldar və dəyişkən söz siniflərindən biri hesab olunur. Feillər həm danışıqda, həm də yazılı nitqdə əsas ifadə vasitələrindəndir və hərəkət, vəziyyət, proses bildirən sözlər kimi qrammatik baxımdan geniş bir sahəni əhatə edir. Azərbaycan dilində feillərin böyük əksəriyyəti müəyyən qaydalara əsaslanaraq düzəlir və zaman, şəxs, növ, təsirlik və digər kateqoriyalara görə asanlıqla dəyişdirilir. Lakin bu ümumi sistemdə xüsusi bir qrup – qaydasız feillər də mövcuddur ki, onların fərqliliyi və istisnalığı dilimizin ən maraqlı və diqqətəlayiq məqamlarındandır.
Qaydasız feillər, adından da göründüyü kimi, dəyişmə zamanı qrammatik qaydalardan kənara çıxır, istisna hal təşkil edir və özünəməxsus formalaşma prinsipləri ilə seçilir. Onlar əsasən qədim köklərə malik olub, çox zaman arxaik dillərdən və ya ana türkdilli qohum dillərdən miras qalmışdır. Bu feillərin formalaşma və dəyişmə üsulu, əsasən, daxili kök dəyişiklikləri, sait və ya samit dəyişikliyi, kök qısalması və ya uzanması, hətta köklə şəkilçinin birbaşa birləşməsi yolu ilə baş verir. Beləliklə, qaydasız feillər Azərbaycan dilinin morfoloji strukturunda orijinallıq və rəngarənglik yaradır.
Qaydasız feillərin öyrənilməsi məktəblilərin, dilçi alimlərin və hər bir dil öyrənən şəxsin qarşısında xüsusi çətinlik yarada bilər. Çünki onların keçmiş və ya digər zaman formalarının, eləcə də tərs, təsirli, təsirsiz formalarının müəyyən edilməsi üçün adi feil qaydaları bəzən işləməyə bilər. Bu zaman, həm qrammatik biliklər, həm də praktik nümunələrlə tanışlıq zəruri olur. Qaydasız feillər ədəbi dildə tez-tez rast gəlinir, gündəlik danışıqda isə bəzən dialekt və şivə fərqləri ilə istifadə edilir.
Feil sisteminin öyrənilməsi və düzgün istifadəsi, xüsusilə qaydasız feillərin mənimsənilməsi dilin təmizliyi, ifadə imkanlarının artırılması və kommunikativ bacarıqların inkişafı üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Müasir Azərbaycan dilinin inkişafı və qrammatik qaydaların təkmilləşdirilməsi prosesində bu feil növünün rolu az deyil. Onların qrammatik xüsusiyyətləri, mənaca dəyişiklikləri və digər formalaşma prinsipləri həm orta məktəb dərsliklərində, həm də ali məktəb proqramlarında geniş yer alır.
Qaydasız feillər dilə qədim dövrlərdən daxil olub və indiyə qədər öz orijinallığını itirmədən müasir dil sistemində yaşayır. Onların düzgün başa düşülməsi və istifadəsi həm yazı, həm də danışıq mədəniyyətinin vacib komponentidir. Hər bir dil öyrənən şəxs üçün qaydasız feillərin siyahısı və dəyişmə prinsipləri vacib məqam sayılır. Dilin zənginliyi və elastikliyi, ən çox, belə istisna qrammatik formaların varlığı ilə şərtlənir. Qaydasız feillərin hər biri dilimizdə özünəməxsus yer tutur və müxtəlif mənaların ifadəsində mühüm rol oynayır.
Qaydasız feillərin əsas xüsusiyyətləri
Qaydasız feillərin başlıca xüsusiyyəti, onların forma dəyişməsində adi feil qaydalarına tabe olmamasıdır. Bu feillər zaman, şəxs və digər qrammatik formalarda dəyişərkən köklərində fonetik dəyişikliklər baş verir. Adətən, kökün özündə sait və ya samit dəyişikliyi, qısalması və ya uzanması, kökün tamamilə dəyişməsi müşahidə olunur.
Digər bir cəhət budur ki, qaydasız feillər adətən ən işlək, gündəlik dildə ən çox istifadə olunan feillər sırasındadır. Onların dəyişməsi üçün ayrıca cədvəl və ya xüsusi qaydalar öyrənilməlidir. Bu feillərin əksəriyyəti qədim türk dili qatından gəlmiş və yüz illərdir dəyişmədən qorunub saxlanılmışdır.
Qaydasız feillərin Azərbaycan dilində rolu və yayılması
Azərbaycan dilində qaydasız feillərin sayı məhdud olsa da, onların rolu çox böyükdür. Demək olar ki, gündəlik nitqin və bədii əsərlərin əsas yükünü bu feillər daşıyır. Onlar danışıqda, yazıda, rəsmi və qeyri-rəsmi üslubda geniş tətbiq olunur.
Çox zaman “getmək”, “gəlmək”, “yemək”, “düzəlmək”, “almaq”, “vermək”, “demək” və “olmaq” kimi sözlər məhz qaydasız feil kateqoriyasına daxildir. Bu feillər bütün zaman və şəxslərdə xüsusi dəyişmə formasına malikdir və adi qaydalı feil dəyişməsindən fərqlənir.
Qaydasız feillərin öyrədilməsi və mənimsənilməsi dilin fonetik və morfoloji imkanlarının öyrənilməsi baxımından çox faydalıdır. Müxtəlif üslub və kontekstlərdə onların istifadəsi dilin zənginliyini və elastikliyini göstərir.
Qaydasız feillərin təsnifatı və növləri
Qaydasız feilləri bir neçə prinsipə görə təsnif etmək olar. Ən əsas meyar onların forma dəyişmə prinsiplərinə əsaslanır. Bəzi feillər kökdə sait dəyişikliyi, bəziləri kökün tam dəyişməsi, digərləri isə əlavə morfemlərin iştirakı ilə dəyişir. Bu səbəbdən, dilçilikdə onları qruplara bölmək ənənəvi hal almışdır.
Ən çox yayılmış qaydasız feillərə “getmək”, “gəlmək”, “yemək”, “düzəlmək”, “olmaq”, “vermək”, “demək”, “almaq”, “bilmek” və “görmək” kimi feillər daxildir. Onların hər biri müxtəlif zaman və şəxslərdə xüsusi dəyişikliklərə uğrayır və bu dəyişikliklər xüsusi cədvəllərlə öyrədilir.
Bu feillər həm analitik, həm də sintetik şəkildə dəyişə bilər. Bəzi hallarda kök və şəkilçinin sərhədi itir, sanki yeni bir söz yaranır. Bu da qaydasız feillərin dil strukturundakı orijinallığını göstərir.
Qaydasız feillərin dəyişmə prinsipləri
Qaydasız feillərin əsas dəyişmə prinsipi onların kökündə baş verən fonetik dəyişikliklərlə əlaqədardır. Bəzən feil kökündə sait və ya samit dəyişir, bəzən kök qısalır və ya tamamilə dəyişir. Misal üçün, “getmək” feilinin keçmiş zamanda “getdi”, “gedəcək” forması fərqli kökə malik olur.
Digər feillərdə isə şəkilçi əlavə olunarkən kökün forması tam dəyişir. “Almaq” feilində “aldı”, “alacaq”, “alınır” formaları kökdə müəyyən dəyişiklik olmadan yaranır. Lakin “olmaq” feilində isə keçmiş zaman forması “oldu”, gələcək zaman “olacaq”, təsdiq və inkar formaları tamamilə fərqli şəkil alır.
Bu prinsiplərin başa düşülməsi və mənimsənilməsi qaydasız feillərin düzgün işlədilməsi üçün əsas şərtdir. Feil kökü və şəkilçi arasındakı münasibət, səs dəyişmələri və fonetik proseslər öyrənildikdə bu feillər asanlıqla tətbiq edilə bilər.
Qaydasız feillərin dilin inkişafındakı rolu
Qaydasız feillər Azərbaycan dilinin zənginliyini və tarixiliyini qoruyub saxlayan əsas vasitələrdən biridir. Onlar dilin köklərinə bağlıdır və qədim dövrlərdən günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Bu feillərin qorunub saxlanılması dilin milli kimliyinin və mədəni irsinin bir hissəsi kimi dəyərləndirilir.
Qaydasız feillər həmçinin ədəbi dilin inkişafında, yeni üslub və ifadə imkanlarının yaranmasında mühüm rol oynayır. Onların köhnə formalarının və dəyişikliklərinin qorunması dilin elastikliyinə və çevikliyinə şərait yaradır. Belə feillər müxtəlif dialekt və şivələrdə də fərqli formalarda işlədilə bilir.
Dildə orijinallığın və milli koloritin saxlanılması üçün qaydasız feillərin düzgün və yerində istifadəsi vacibdir. Həmçinin, onların yeni nəsil tərəfindən öyrənilməsi və mənimsənilməsi dilin canlılığını və inkişafını təmin edir.
Qaydasız feillərin öyrənilməsində çətinliklər
Qaydasız feillər dil öyrənənlər üçün ən çətin mövzulardan biridir. Onların standart qaydalara tabe olmaması, dəyişmə prinsiplərinin müxtəlifliyi, bəzən isə bir neçə fərqli forma ilə işlənməsi çətinlik yaradır. Tələbələr və hətta ana dili səviyyəsində danışanlar belə bəzən bu feillərin düzgün formasını tapmaqda çətinlik çəkirlər.
Bu səbəbdən məktəblərdə və ali məktəblərdə qaydasız feillərin öyrədilməsi xüsusi proqram və cədvəllərlə aparılır. Ən yaxşı üsul, praktiki məşqlər, çoxsaylı nümunələr və şifahi-dinləmə tapşırıqları ilə öyrənməkdir. Müasir tədris vasitələri və elektron resurslar da bu prosesdə köməkçi olur.
Qaydasız feillərin dəyişmə cədvəllərinin müntəzəm təkrar olunması və yazılı işlərdə istifadə edilməsi onların yadda qalmasını asanlaşdırır. Eyni zamanda, bu feillərlə bağlı olan istisna halların da öyrədilməsi vacibdir.
Ədəbi nümunələrdə qaydasız feillərin işlənməsi
Azərbaycan ədəbiyyatında və klassik poeziyada qaydasız feillər tez-tez istifadə olunur. Bu feillər yazılı nitqdə hərəkətin və prosesin emosional təsirini artırır, bədii ifadənin dərinliyini göstərir. Xüsusilə, klassik şeirdə və xalq dastanlarında qaydasız feillər obrazların və hadisələrin təsvirində xüsusi yer tutur.
Ədəbi nümunələrdə qaydasız feillərin müxtəlif zaman, şəxs və növ formalarında işlənməsi yazıçı və şairlərin dil ustalığını nümayiş etdirir. Bu, həm də müasir oxucular üçün dilin zənginliyini və imkanlarını göstərir. Qaydasız feillər sayəsində dil obrazlı, təsirli və rəngarəng olur.
Ədəbi yaradıcılıqda bu feillərin yerində və düzgün işlədilməsi bədii mətnin keyfiyyətini və oxunaqlılığını artırır. Onların fərqli formalarının bir mətn daxilində istifadə edilməsi məna çalarlarını və ifadə imkanlarını genişləndirir.
Qaydasız feillərin müasir Azərbaycan dilində istifadəsi
Müasir Azərbaycan dilində qaydasız feillər həm yazılı, həm də şifahi nitqin vacib tərkib hissəsidir. Onlar gündəlik danışıqda, rəsmi sənədlərdə, mediada və sosial şəbəkələrdə tez-tez istifadə olunur. Feillərin düzgün formalarının işlədilməsi danışıq və yazı mədəniyyətinin səviyyəsini göstərir.
Bugünkü dövrdə dilin standartlaşması və normativ qaydaların tətbiqi nəticəsində qaydasız feillərin formaları lüğətlərdə və qrammatik kitablarda sabitləşdirilmişdir. Lakin bəzi şivə və dialektlərdə alternativ formalar da istifadə olunmaqdadır. Bu, dilin dinamikliyini və canlılığını əks etdirir.
Qaydasız feillər yeni nəsil üçün də aktualdır və onların müasir üslubda işlədilməsi dilin zənginliyinə xidmət edir. Müxtəlif kontekstlərdə bu feillərin işlədilməsi dilin ifadə imkanlarını artırır və kommunikasiyanı asanlaşdırır.
Qaydasız feillərin formalaşma cədvəli (Cədvəl)
| Feil | Keçmiş zaman | Gələcək zaman | Təsdiq forması | İnkar forması | Əmr forması |
|---|---|---|---|---|---|
| getmək | getdi | gedəcək | gedir | getmir | get |
| gəlmək | gəldi | gələcək | gəlir | gəlmir | gəl |
| yemək | yedi | yeyəcək | yeyir | yemir | ye |
| olmaq | oldu | olacaq | olur | olmur | ol |
| vermək | verdi | verəcək | verir | vermir | ver |
| almaq | aldı | alacaq | alır | almır | al |
| demək | dedi | deyəcək | deyir | demir | de |
| görmək | gördü | görəcək | görür | görmür | gör |
| bilmək | bildi | biləcək | bilir | bilmir | bil |
| düzəlmək | düzəldi | düzələcək | düzəlir | düzəlmir | düzəl |
Qaydasız feillər Azərbaycan dilinin ən qədim və orijinal qrammatik fenomenlərindən biridir. Onların dilimizdəki rolu və istifadəsi xüsusi dəyərləndirilir, çünki bu feillər danışıqda, yazıda, ədəbi və elmi üslubda geniş yayılıb. Qaydasız feillər dilin tarixi inkişafında və morfoloji zənginliyində mühüm yer tutur. Onların dəyişmə prinsiplərinin və müxtəlif formalarının öyrədilməsi dil öyrənənlər üçün bir sıra praktiki üstünlüklər yaradır. Bu feillər həm gündəlik nitqdə, həm də bədii ədəbiyyatda orijinal və emosional təsvir imkanları verir. Qaydasız feillərin düzgün mənimsənilməsi nitq mədəniyyətini və yazılı ifadəni zənginləşdirir. Hər bir dil öyrənəni bu qrup feillərin xüsusiyyətlərinə diqqətlə yanaşmalı, onların formalaşma prinsiplərini əxz etməlidir. Qaydasız feillərin zənginliyi dilin müasir dövrdə də öz funksionallığını və canlılığını saxlamasına imkan verir. Feillərin dəyişmə prinsiplərinin və istisna halların praktiki nümunələrlə öyrədilməsi, dilin daha dərin və əhatəli şəkildə mənimsənilməsinə səbəb olur. Bu fenomen Azərbaycan dili üçün həm tarixi, həm də funksional əhəmiyyət daşıyır. Nitq və yazı mədəniyyətinin inkişafında, dilin orijinallığının qorunmasında bu qrup feillərin rolu danılmazdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qaydasız feillər Azərbaycan dilində forma dəyişməsi zamanı ümumi feil qaydalarına tabe olmayan, istisna qaydalarla dəyişən feillərdir. Onlar əsasən köklərində və ya şəkilçi birləşmələrində xüsusi fonetik dəyişikliklərə malik olur. Bu qrup feillər dilin ən qədim qatını təşkil edir. Qaydasız feillər gündəlik danışıqda və ədəbi dilin əsas hissəsində işlədilir.
Bu feillər kökdə sait və ya samit dəyişməsi, kökün tam dəyişməsi, şəkilçi və kök sərhədinin pozulması ilə fərqlənir. Onların formalaşmasında xüsusi morfoloji və fonetik qanunauyğunluqlar mövcuddur. Qaydasız feillər əksər hallarda ən işlək feillər sırasındadır. Onların dəyişmə prinsipi xüsusi cədvəllərlə öyrədilir.
Ən çox rast gəlinən qaydasız feillər arasında getmək, gəlmək, yemək, olmaq, vermək, almaq, demək, görmək, bilmək və düzəlmək feilləri var. Bu feillər zaman, şəxs və digər qrammatik formalarda fərqli dəyişikliklərə malikdir. Onların hər biri xüsusi dəyişmə qaydası ilə seçilir. Hər bir feil ayrıca öyrədilməli və nümunələrlə təhlil edilməlidir.
Qaydasız feillər standart qaydalara tabe olmadığından, onların formalarını əzbərləmək və tətbiq etmək daha çətindir. Dəyişmə prinsiplərinin müxtəlifliyi və bəzi hallarda bir neçə alternativ forma olması çətinlik yaradır. Tələbələr tez-tez bu feillərin zaman və şəxs formalarını səhv işlədə bilir. Ən yaxşı üsul cədvəllər və praktiki məşqlərlə öyrənməkdir.
Onlar kökdə sait və ya samit dəyişikliyi, qısalması, uzanması və ya kökün tam dəyişməsi yolu ilə formalaşır. Hər feil üçün ayrıca dəyişmə cədvəli hazırlanır. Bu dəyişikliklər zaman, şəxs və digər qrammatik formalara görə fərqli ola bilər. Qaydasız feillərin formasını əzbərləmək və təcrübədə işlətmək vacibdir.
Qaydasız feillər bütün zaman və şəxs formalarında işlədilə bilər. Keçmiş, gələcək, indiki zaman, təsdiq, inkar və əmr formalarında müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır. Bu feillər şəxs şəkilçiləri ilə birlikdə xüsusi forma alır. İstisna halları və alternativ formaları öyrənmək lazımdır.
Qaydasız feillər Azərbaycan dilinin tarixi köklərini və orijinallığını qoruyan əsas vasitələrdəndir. Onlar danışığın, ədəbi üslubun və yazılı nitqin rəngarəngliyini artırır. Müxtəlif mənaların, hadisələrin və proseslərin ifadəsində geniş imkanlar yaradır. Bu feillər dilin canlı və dinamik olmasına səbəb olur.
Ən yaxşı üsul onların dəyişmə cədvəllərini əzbərləmək və tez-tez praktiki tapşırıqlarda istifadə etməkdir. Ədəbi nümunələr və danışıq materialları ilə bu feillərin işlənmə formasını təkrarlamaq faydalıdır. Müntəzəm təkrar və nümunələr üzərində iş yaddaşı gücləndirir. Elektron resurslar və interaktiv məşqlər də prosesi asanlaşdırır.
Bəli, Azərbaycan dilinin müxtəlif şivə və dialektlərində qaydasız feillərin alternativ və fərqli formaları mövcuddur. Bu, dilin zənginliyinin və dinamikliyinin göstəricisidir. Lakin ədəbi dildə əsasən standart formalar işlədilir. Dialektlərdə istifadə edilən formalar bəzən yerli üslubu daha canlı və orijinal edir.
Qaydasız feillər dilin ən qədim və əsas söz ehtiyatına daxildir. Onlar gündəlik danışıqda və yazılı nitqdə ən tez-tez işlədilən feillərdir. Tarixən bu feillər arxaik dövrlərdən indiyə qədər dəyişmədən gəlib çıxıb. Onların qorunması dilin milli kimliyi və tarixi inkişafı baxımından əhəmiyyətlidir.
