Qədirxum : Tarixi, Dini məzmunu, Əhəmiyyəti

Qədirxum mövzusu İslam tarixi və mədəniyyətində özünəməxsus yer tutan, həm dini, həm ictimai, həm də siyasi baxımdan dərin təsirlərə malik olan hadisədir. Qədirxum yalnız bir bayram, dini ayin və ya sadə bir tarixi fakt deyil, insanın mənəviyyatında, cəmiyyətin dəyərlərində və bütövlükdə müsəlman dünyasının formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış bir məqamdır. Bu hadisənin dərin mənası, tarixi kökləri və Azərbaycan xalqının həyatında tutduğu yer uzun illərdir ki, araşdırılır, müzakirə olunur, müxtəlif baxış bucaqlarından təhlil edilir.

Günümüzdə qədirxum hadisəsi yalnız şiə müsəlmanlarının yox, ümumilikdə İslam dünyasının dini və ictimai yaddaşında mühüm yer tutur. Ən qədim İslam mənbələrindən tutmuş çağdaş tədqiqatlara qədər bu hadisənin mahiyyəti, səbəbləri və nəticələri barədə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Azərbaycanın dini-mədəni həyatı üçün də qədirxum bayramı və onun rəmzi xüsusiyyətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu yazıda, qədirxumun tarixi, dini, fəlsəfi və sosial aspektləri, xalqımızın ənənələrindəki yeri, cəmiyyətə təsiri və fərqli baxışlar geniş şəkildə təhlil olunacaq.

Qədirxumun tarixi və coğrafiyası

Qədirxum adı konkret olaraq bir məkanın – Hicaz bölgəsində, Məkkə və Mədinə şəhərləri arasında yerləşən Qum (Qədiri-xum) adlı vadinin adından götürülüb. Həmin vadi səfər edənlər üçün su mənbəyi, istirahət və görüş yeri kimi tanınıb. Tarixdə Qədirxum hadisəsi hicrətin 10-cu ili, yəni miladi 632-ci ildə, Həcc ziyarətindən qayıdan müsəlmanların böyük bir dəstəsinin burada bir araya gəlməsi ilə baş vermişdir.

Tarixi mənbələrə əsasən, Peyğəmbər Məhəmməd sonuncu həcc səfərindən dönərkən Qədirxum adlı ərazidə müsəlmanların toplaşmasını istəyib və burada mühüm bir çıxış edib. Həmin çıxışda Peyğəmbər İmam Əlini (ə) ümmətə özündən sonra canişin, rəhbər və dost kimi təqdim edib, “Mən kimin mövlası (rəhbəri, dostu) isə, Əli də onun mövlasıdır” ifadəsini səsləndirib. Bu hadisə həm dini, həm də siyasi anlamda İslam tarixində dönüş nöqtəsi hesab olunur.

Qədirxumun dini və mənəvi məzmunu

Qədirxum hadisəsinin əsas məğzi İslamda rəhbərliyin, imamətin, vəlayətin və dinin qorunub saxlanılması məsələləri ilə birbaşa bağlıdır. Bu hadisə şiə məzhəbində İmam Əlinin açıq şəkildə imam və rəhbər kimi elan olunması, Allahın əmri və Peyğəmbərin tövsiyəsi ilə İslam cəmiyyətinin gələcəyinin müəyyənləşdirilməsi kimi dəyərləndirilir. Qədirxumun “Əl-yəvm əkməltu ləkum dinəkum” (Bu gün sizin üçün dininizi kamil etdim) ayəsi ilə birgə xatırlanması onun müqəddəsliyini və xüsusi əhəmiyyətini daha da artırır.

Şiə təfsirçiləri və alimləri qədirxum hadisəsinin birbaşa Allahın əmri ilə baş verdiyini, İmam Əlinin seçilməsinin və İmamət institutunun əsasında dayanan əsas prinsiplərin məhz burada elan olunduğunu vurğulayırlar. Sünni mənbələrdə isə qədirxum daha çox dostluq, məhəbbət, hörmət, birlik və cəmiyyətin həmrəyliyi simvolu kimi təfsir edilir.

Qədirxumun tarixi mənbələrdə izləri

Qədirxum hadisəsi barədə ən qədim və etibarlı İslam mənbələrində məlumatlar yer alır. Bunlar arasında məşhur tarixçilər Bəlazuri, Tabəri, İbn Əsir, İbn Həcər, Şəhristani, həmçinin bir sıra şiə və sünni hədis toplusu müəllifləri göstərilə bilər. Ənənəvi olaraq “Qədir-xum xütbəsi” adı ilə tanınan çıxışın müxtəlif versiyaları, bu hadisənin müxtəlif şahidləri və hədisləri tarixi sənədlərdə əks olunub.

Tarixi mənbələrin əksəriyyəti qədirxumun böyük bir izdiham, səhrada toplanan on minlərlə insanın iştirakı ilə baş verdiyini qeyd edir. Bu məqam, hadisənin təsadüfi və ya kiçik bir dairədə deyil, İslam ümmətinin ən əsas təbəqələrinin iştirak etdiyi ümumxalq toplantısı olduğunu göstərir.

Qədirxum bayramı və onun Azərbaycandakı ənənələri

Qədirxum, xüsusilə Azərbaycanda şiə məzhəbinin yaygın olduğu bölgələrdə dini bayram kimi qeyd olunur. Qədirxum günü oruc tutulur, məscidlərdə xütbələr oxunur, xeyriyyə süfrələri açılır və insanlar bir-birinə dualar, xoş sözlər, təbriklər ünvanlayır. Xüsusilə Cənub bölgəsində və Bakı ətrafında bu bayramın geniş şəkildə qeyd edilməsi xalq arasında dostluq, həmrəylik, qohumluq və yardımlaşma ənənələrinin güclənməsinə səbəb olur.

Bayramın rəmzləri arasında insanlar arasında əl tutma, bir-birinə su və ya şirin su ikramı, mərasimlərdə uşaqlara hədiyyə verilməsi kimi adətlər də var. Qədirxum günü evlərdə xüsusi yeməklər bişirilir, dualar edilir və ailə, dostlar bir araya gəlir.

Qədirxumun fəlsəfi və ictimai əhəmiyyəti

Qədirxum hadisəsi təkcə dini yox, həm də fəlsəfi və ictimai baxımdan mühüm simvol daşıyır. Bu hadisə İslam cəmiyyətində rəhbərliyin, ictimai ədalətin, birliyin və vicdanın əsas dəyər olduğunu ön plana çıxarır. Qədirxumun mesajı həm də cəmiyyətin ən zəif təbəqələrinin müdafiəsi, haqq və ədalət uğrunda birgə mübarizənin vacibliyini vurğulayır.

Müasir dünyada qədirxum hadisəsi sosial həmrəyliyin, ədalət və insan hüquqlarının qorunmasının dini-fəlsəfi əsaslarını xatırladır. Qədirxumun əsas çağırışı – bir-birinə dəstək olmaq, haqqı və həqiqəti qorumaq, insanlara xeyirxahlıq və sədaqət göstərmək prinsipləri bu gün də aktualdır.

Qədirxumun tarixdə və bu gün cəmiyyətdə doğurduğu müzakirələr

Qədirxum hadisəsi tarixi baxımdan həm İslamda məzhəb bölgüsünün əsas səbəblərindən biri, həm də müsəlman dünyasında rəhbərlik, vəlayət və ümmətçilik ideyalarının formalaşmasında böyük rol oynayıb. Hadisədən sonra müsəlman cəmiyyətində fərqli düşüncələrin meydana çıxması, xəlifəlik institutunun yaranması, imamət və vilayət barədə mübahisələrin intensivləşməsi tarixçilərin, ilahiyyatçıların və filosofların daimi tədqiqat obyektinə çevrilib.

Azərbaycan cəmiyyətində də qədirxum hadisəsi dini və ictimai debatların mövzusudur. Xüsusilə dini kimlik, tarixi yaddaş, birgəyaşayış və konfessiyalararası münasibətlərin formalaşmasında qədirxumun rolu xüsusi vurğulanır. Cəmiyyət üçün mühüm olan məqam – qədirxum hadisəsinin mənbəyi, mənası və bu günə olan mesajı barədə maarifli, tənqidi və eyni zamanda ehtiramlı münasibətin olmasıdır.

Qədirxumun bədii və mədəni təzahürləri

Azərbaycan xalqının söz sənətində, musiqisində və dekorativ-tətbiqi sənətində qədirxum motivləri, imamət və haqq-ədalət obrazları mühüm yer tutur. Məşhur aşıq şeirlərində, muğam və ilahi mətnlərdə, dini mərasimlərdə qədirxumun və İmam Əlinin adı tez-tez çəkilir. Xüsusilə Cənub bölgəsində, muğam ifaçılığında və bayram mərasimlərində qədirxum motivli rituallar, dualar və ilahilər yaşadılır.

Bundan əlavə, qədirxum hadisəsi həm də Azərbaycanda sosial yardımlaşmanın, dini maarifçiliyin və birgəyaşayışın simvoluna çevrilib. Xalqın mənəviyyatında bu hadisənin təsiri, uşaqlara və gənc nəslə ötürülən dəyərlərdə özünü göstərir.

Qədirxumun əhəmiyyətini izah edən əsas məqamlar

Qədirxum hadisəsinin bir neçə əsas məqamı var ki, bu, onu digər dini hadisələrdən fərqləndirir:

• Ümumi müsəlman icmasının iştirakı və kollektiv şəkildə şahidlik etməsi;
• Din rəhbərliyinin (imamətin) açıq və aşkar elan edilməsi;
• İctimai birliyin, həmrəyliyin və qarşılıqlı hörmətin önə çəkilməsi;
• Tarixdə böyük iz buraxan və bu günə qədər aktuallığını itirməyən dini, siyasi və mədəni təsir;
• İnsan hüquqları, ədalət, bərabərlik və haqq üçün mübarizə prinsiplərinin təcəssümü.

Aşağıdakı cədvəldə qədirxum hadisəsinin dini və ictimai aspektləri ümumiləşdirilib:

Qədirxumun Azərbaycan cəmiyyətində aktual rolu

Azərbaycan cəmiyyətində qədirxum hadisəsi dini kimliyin, mənəvi dəyərlərin və milli birliyin möhkəmlənməsi baxımından mühüm rol oynayır. Əsrlərdir davam edən bu ənənə xalqımızın mədəniyyətinə, gündəlik həyatına və dövlət-din münasibətlərinə öz təsirini göstərməkdədir.

Qədirxumun çağırışı – birlik, sədaqət, dürüstlük və haqq uğrunda mübarizə – Azərbaycan cəmiyyətinin həm dini, həm də ictimai həyatında örnək modelə çevrilib. Bayram günündə keçirilən mərasimlər, ailə və dostluq münasibətlərində güclənən bağlar, xeyriyyəçilik, yardımlaşma və qarşılıqlı hörmət ənənələri qədirxumun canlı ruhunu yaşadır.

Ən Çox Verilən Suallar