Qəlp : Mənaları,Etimologiyası,Fərqli Aspektlərdə

Dil insan düşüncəsinin, həyat tərzinin, mədəniyyətinin ən həssas göstəricilərindən biridir. Hər bir xalqın dilində unikal sözlər, ifadələr və məcazlar var. Bəzən ən sadə, gündəlik istifadə olunan bir sözün arxasında illərlə formalaşan dərin məna, tarixi və mədəni kontekst gizlənir. Azərbaycan dilində belə sözlərdən biri də “qəlp”dir. Gündəlik həyatımızda, ədəbiyyatda, məişətdə və müxtəlif elmi sahələrdə istifadə olunan bu söz həm maddi, həm də məcazi mənalar daşıyır. “Qəlp” bir tərəfdən fiziki obyektin parçası, digər tərəfdən isə sosial və psixoloji məna daşıyan bir simvol kimi dilimizdə özünəməxsus yer tutur.

Qəlp sözünün əsas mənası

Azərbaycan dilində “qəlp” sözü, ən geniş yayılmış və ilkin mənada, hər hansı bütöv bir cismin, əşyanın və ya maddənin qırılıb ayrılmış parçası, kiçik hissəsi deməkdir. Məsələn, “şüşə qəlpi”, “taxta qəlpi”, “dəmir qəlpi”, “daş qəlpi”, “bomba qəlpəsi” və s. kimi ifadələrdə söz, bir bütövün dağılması, qırılması və ya partlaması nəticəsində yaranan hissəni bildirir. Bu mənada qəlp, həm fiziki, həm də təhlükəli bir parçanı təsvir edir və əksər hallarda kəskin, iti, zərərli olma xüsusiyyətinə malik olur.

Qəlp sözü gündəlik həyatda çox işlədilir. Xüsusən məişətdə və ya hərbi, tibbi kontekstdə bir şeyin sınması, parçalanması və ya partlaması nəticəsində yaranan kiçik, iti hissəni bildirmək üçün istifadə olunur.

Qəlp sözünün etimologiyası və tarixi

“Qəlp” sözünün etimologiyası türk dillərinə, qədim türk söz bazasına gedib çıxır. Orxon-Yenisey abidələrində və qədim türk yazılarında qəlp tipli sözlərin parça, qırıntı, bölünmə mənasında istifadə edildiyi məlumdur. Qədim türk dillərində “qalıp” və ya “qəlp” kimi işlənən bu söz, türkdilli xalqlarda “parçalanma”, “sınma”, “bütövün bölünməsi” mənalarını ifadə edib. Zamanla fonetik dəyişikliklər nəticəsində Azərbaycan dilində bugünkü “qəlp” forması sabitləşib və məna yükü eyni qalıb.

Qəlp sözü digər türk dillərində də çox oxşar fonetik və semantik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu, türk dillərinin ortaq leksik fondunu, mədəni və məişət oxşarlıqlarını göstərir.

Qəlp sözünün məcazi və obrazlı işlənməsi

Qəlp təkcə fiziki parça deyil, həm də məcazi mənada işlənir. Ədəbiyyatda, şifahi xalq yaradıcılığında, gündəlik danışıqda “qəlp” sözündən insanın daxili hissləri, ruhu, düşüncəsi və ya bir fikrin, hadisənin bütöv olmaması mənasında istifadə olunur. “Ürəyi qəlp-qəlp oldu”, “qəlbim qəlpə döndü” kimi ifadələrdə qəlp insanın ruhunda yaranan parçalanmanı, sarsıntını, travmanı simvollaşdırır.

Eyni zamanda, bəzən “qəlp söz”, “qəlp fikir”, “qəlp münasibət” kimi ifadələr bir bütöv ideyanın və ya münasibətin parçalanmış, natamam, yetkin olmayan formasını göstərir.

Qəlp hərbi və tibbi terminologiyada

Hərbi sahədə qəlp ən çox partlayıcıların, bombaların və mərmilərin partlaması nəticəsində yaranan, insanlara və obyektlərə ciddi zərər vura bilən iti metal və ya daş parçalarını təsvir edir. “Qəlpə yarası” termini məhz hərbi və tibbi praktikada geniş istifadə olunur. Belə yaralar, əsasən, qəlpin bədənə daxil olması və toxuma, orqan, damar və sümüklərdə travmatik dəyişikliklər törətməsi ilə xarakterizə edilir. Qəlp yarası çox zaman cərrahi müdaxilə tələb edən ciddi tibbi problemdir.

Eyni zamanda, tibbi praktikada “qəlp” rentgen və ya digər müayinə üsulları zamanı bədəndə qalan yad cismin təsvirində istifadə oluna bilər.

Qəlp sözünün ədəbiyyatda və folklorda işlənməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda qəlp çox zaman metaforik, bəzən də simvolik məna daşıyır. Şeirlərdə, romanlarda, nağıllarda və lətifələrdə qəlp hiss olunan, yarımçıq qalan, sarsıdıcı və ya qəfil baş verən hadisələri, emosional sarsıntıları, itkiləri və acıları ifadə etmək üçün işlədilir. “Qəlp kimi söz”, “qəlp ürək”, “qəlp xatirə” kimi ifadələr emosional və psixoloji təsiri vurğulayan bədii vasitə kimi çıxış edir.

Xalq arasında “qəlpə düşmək”, “qəlpi çıxmaq”, “qəlp kimi içində qalmaq” kimi deyimlər həyat təcrübəsinin, fiziki və mənəvi yaraların izini, insan ruhunda dərin ağrını və sarsıntını ifadə edir.

Qəlp məişət və sənayedə

Məişətdə “qəlp” adətən sınmış şüşə, taxta və ya digər əşyaların parçası kimi anlaşılır və təhlükəli olduğuna görə ehtiyatla davranmaq lazımdır. Sənaye və istehsalatda qəlp metalların kəsilməsi, cilalanması və ya işlənməsi zamanı yaranan artıq parçalara, atılan qırıntılara deyilir. Dülgərlikdə, dəmirçilikdə və digər texniki peşələrdə qəlp həm də tullantı materialı kimi təyin edilir.

Bəzən qəlp texniki termin kimi emalatxanalarda təhlükəsizlik təlimatlarında, istehsalat qaydalarında və təmir işlərində xüsusi qeyd olunur.

Qəlp və psixoloji məna

Psixoloji müstəvidə “qəlp” insanın ruhunda, psixologiyasında və ya emosional durumunda yaranan parçalanmanı, travmanı və ya tənhalığı ifadə edir. Bu məna əsasən ədəbiyyat və publisistikada öz əksini tapır. “Qəlpə çevrilmiş ümid”, “qəlp içində yaşayan” kimi ifadələr insanın yaşadığı psixoloji və emosional sarsıntının gücünü göstərir.

Qəlp və dillərdə sinonimlər, frazeoloji birləşmələr

Azərbaycan dilində “qəlp” sözünün sinonimləri kimi parça, qırıntı, qırıq, tikə, çilik, çöp, təkə və s. işlədilə bilər. Frazeoloji birləşmələrdə isə daha çox bədii və obrazlı işlənir: “qəlp kimi söz demək”, “qəlpə dönmək”, “qəlp xatirə saxlamaq” və s.

Qəlp sözünün digər dillərdə işlənməsi

Qəlp sözünün qarşılığı rus dilində “осколок”, “обломок”, ingilis dilində “fragment”, “splinter”, “shard”, türk dilində isə “parça”, “kırık”, “çıkıntı”, “kıymık” kimi ifadə edilir. Hər bir dildə söz həm məişətdə, həm də bədii üslubda özünü göstərir.

Qəlp və simvolikası

Qəlp sadəcə fiziki parça deyil, həm də həyatın, münasibətlərin və insan taleyinin bəzən bütöv, bəzən isə sındırılmış, parça-parça olmuş halını simvollaşdırır. Qəlp həyatın, insan ruhunun və sosial hadisələrin mürəkkəbliyinin və çoxqatlılığının bədii simvoludur.

Nəticə

Qəlp Azərbaycan dilində və mədəniyyətində həm gündəlik həyat, həm də bədii-psixoloji sahədə mühüm yer tutan, çoxqatlı və dərin məna daşıyan sözdür. Onun həm maddi, həm də məcazi və simvolik aspektləri insan təfəkkürünün və təcrübəsinin müxtəlif tərəflərini əhatə edir. Qəlp bir bütövün itirilmiş parçası, bir həyatın və ya münasibətin yarımçıq qalan hissəsi, insanın qəlbində dərin iz buraxan ağrının ifadəsidir. Qəlp sözünün bu qədər fərqli kontekstdə işlənməsi Azərbaycan dilinin zənginliyini və xalqımızın dilə, mədəniyyətə olan həssas münasibətini bir daha sübut edir.

Ən Çox Verilən Suallar