Qərib : Mənası, Ədəbi və Poetik Anlamı

Azərbaycan dilinin zəngin leksik fondunda qədim və dərin mənalı sözlər xüsusi yer tutur. Bu sözlərdən biri də “qərib”dir. Qədim ədəbi nümunələrdə, klassik poeziyada, gündəlik danışıqda və folklor mətnlərində tez-tez rast gəlinən bu söz, özündə yalnız leksik məna deyil, həm də dərin fəlsəfi, psixoloji və mənəvi çalarları birləşdirir. Qəriblik insanın taleyində, milli kimliyində, ədəbiyyat və musiqisində, hətta həyat fəlsəfəsində çox mühüm mövqe tutur. Sözün kökləri, yaranma tarixi, semantik məkanı və müxtəlif kontekstlərdə işlədilməsi tədqiqatçılar və ziyalılar üçün daim maraqlı mövzu olub. Xüsusilə, Azərbaycanda və bütövlükdə Şərq mədəniyyətində “qərib” anlayışı həm sosial, həm ədəbi, həm də psixoloji hadisə kimi dəyərləndirilir.

Qərib sözünün etimologiyası

“Qərib” sözü Azərbaycan dilinə ərəb dilindən keçib. Ərəb dilində “غريب” (ğarīb) – yad, tanımadığı yerdə olan, uzaq, kənar, qonaq, yolda qalmış və ya başqa bir mühitdə tək qalan insan mənasını verir. Eyni kök türkdilli xalqlarda da işlənərək, bəzən “yad”, “kimsəsiz”, “bir başına”, “didərgin”, “köçkün”, “qürbətdə olan” kimi yozulur. Qədim mətnlərdə və klassik ədəbiyyatda “qərib” daha çox “qürbətdə, yaddaqalan, doğmasından uzaq düşmüş, kimsəsiz insan” kimi işlədilib. Sözün etimoloji dərinliyi həm fiziki məkan, həm də mənəvi aləmdə “yalnızlıq”, “kimsəsizlik”, “həsrət” və “arzu” anlamlarını özündə birləşdirir. “Qərib” sözünün sinonimlərinə “yad”, “kənar”, “yadelli”, “köçkün”, “didərgin”, “yadlaşmış”, “tənha” kimi sözlər də daxildir.

Qərib anlayışının tarixi kökləri

Tarixən Azərbaycan torpaqları həm qonaqpərvərliyi, həm də müxtəlif dövrlərdə kənardan gələnlərə sığınacaq verməklə seçilib. Lakin, böyük müharibələr, deportasiyalar, köçlər və ictimai dəyişikliklər insanları qərib salıb. Hər bir insan öz torpağından, ailəsindən, doğmasından ayrılmaq məcburiyyətində qalanda, “qəriblik” hissi onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu baxımdan, “qərib” sözü yalnız fərdi deyil, bəzən bütöv bir xalqın taleyini, sürgün, köç və məhrumiyyət motivlərini də simvollaşdırır. Xüsusilə XX əsrdə yaşanan deportasiya və müharibələr nəticəsində minlərlə azərbaycanlı qərib, yəni doğma yurdundan didərgin düşmüş insan statusuna malik olub.

Qərib sözünün ədəbi və poetik anlamı

Azərbaycan ədəbiyyatında və poeziyasında “qərib” obrazı çox geniş işlədilib. Xalq şeirlərində, muğam və təsniflərdə, aşıq poeziyasında “qərib” motivləri insanın tale yükünü, kədərini, həsrətini və ümidsizliyini ifadə edir. Məşhur muğamlarımızdan biri də “Qərib” adlanır və burada qəriblik fəlsəfəsi, yalnızlıq və qürbət həsrəti ifadə olunur. Klassik şairlər – Füzuli, Xəqani, Nizami, Vaqif və digərləri qəzəllərində “qərib” sözünü bəzən məcaz, bəzən isə bilavasitə lirik qəhrəman obrazı kimi istifadə ediblər. Şifahi xalq ədəbiyyatında da “qərib” deyimi “yolçu”, “yadelli”, “didərgin” obrazları ilə bağlı işlədilir.

Qəriblik və insan taleyi

Qəriblik hissi insan həyatında təkcə coğrafi deyil, həm də ruhi-mənəvi hadisədir. Öz yurdundan, ailəsindən, doğmasından ayrı düşən insan, harada yaşamasından asılı olmayaraq “qərib” kimi hiss edir. Bu fenomen psixologiyada da dərin iz buraxır. Qəriblik bəzən insanı ruhən gücləndirir, bəzən isə ümidsizliyə, depressiyaya aparır. Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında “qərib” motivi həm də dözümlülük, səbr, ümid, azadlıq və doğma yurda qayıdış arzusunun təcəssümüdür.

Frazeoloji birləşmələr və sinonimlər

Azərbaycan dilində “qərib” sözü müxtəlif frazeoloji birləşmələrdə işlədilir: “qərib kimi”, “qərib qaldı”, “qərib yurdda”, “qərib ömrü”, “qərib gecə”, “qərib taleyin yükü” və s. Bu ifadələr insanda həm fiziki, həm də ruhi tənhalıq hissini təsvir edir. “Qərib” sözünün sinonimləri arasında “tənha”, “didərgin”, “yadelli”, “yabançı”, “kimsəsiz”, “sürgün” və “yalnız” kimi sözlər də mövcuddur. Müasir danışıq dilində “qərib” bəzən “özünü yad hiss edən”, “şəhərdə qərib qalan”, “ünsiyyət tapmayan” anlamında da işlədilir.

Qərib sözü musiqidə və folklorda

Azərbaycan xalq musiqisində və folklorunda “qərib” sözünə tez-tez rast gəlirik. Muğamlarda, təsnif və aşıq şeirlərində “qəriblik” kədəri, həsrəti və vətənə, sevdiyinə qovuşmaq arzusunu ifadə edir. Məşhur “Qərib muğamı”, “Qəribin dastanı”, “Qərib aşıqları” və digər motivlər milli musiqi və ədəbiyyatımızın ayrılmaz hissəsidir. Həmçinin, xalq mahnılarında, lətifələrdə, nağıllarda qəribin məzlum, kimsəsiz, bəzən də müdrik obrazı canlandırılır.

Qərib obrazının klassik və müasir ədəbiyyatda yeri

Klassik ədəbiyyatda qərib obrazı bir çox lirik qəhrəmanın tale yoldaşı kimi təqdim olunur. Füzulinin qəzəllərində “qərib” yalnız məcaz deyil, həm də ümidsiz eşqin, qürbətin və tənhalığın poetik simvoludur. Müasir ədəbiyyatda isə qərib obrazı sosial, psixoloji, hətta siyasi çalarlarla zənginləşib. Əsərlərdə qlobal miqyasda miqrasiya, urbanizasiya, modernizmin yaratdığı yadlaşma kimi məsələlərdə “qərib” motivinə daha geniş yer verilir.

Qərib sözünün aktuallığı və bugünkü rolu

Bütün dövrlərdə qəriblik, tənha qalmaq, başqa mühitdə var olmaq, kənarlaşmaq və doğmalardan ayrı düşmək insan həyatının gerçək hissəsi olub. Bu gün də müxtəlif səbəblərdən – təhsil, əmək miqrasiyası, müharibə, köç və digər sosial problemlər ucbatından minlərlə insan qəriblik yaşayır. “Qərib” sözü həm şəxsi, həm də milli-mənəvi səviyyədə aktuallığını qoruyur.

Qərib sözünün mənası yalnız lüğəvi məhdudluqla izah olunmur. Bu söz, Azərbaycan xalqının keçdiyi uzun və çətin tarix yolunun, həyat fəlsəfəsinin, milli irsinin və mədəniyyətinin dərin təzahürlərindən biridir. Qəriblik həm köç, həm taleyin yükü, həm də həsrət, kədər və insanı mənəvi cəhətdən saflaşdıran böyük bir sınaqdır. Qərib obrazı ədəbiyyatımızda, musiqimizdə, gündəlik həyatımızda və psixologiyamızda daim yaşayacaq.

Ən Çox Verilən Suallar