Qəsr : Memarlıq Xüsusiyyətləri, Müdafiə və Təhlükəsizlik

Qəsr anlayışı dünya memarlıq tarixində özünəməxsus yer tutan, həm mədəni, həm siyasi, həm də hərbi baxımdan xüsusi əhəmiyyətə malik olan tikililərin ümumi adıdır. “Qəsr” sözü ərəb mənşəli olub, əsas mənası “saray”, “qala”, “möhkəmləndirilmiş böyük tikili” deməkdir. Bu tikililər tarixən dövlət başçılarının, şahzadələrin, zadəganların və sülalə rəhbərlərinin yaşayış məskəni, inzibati idarəetmə və bəzən də müdafiə qalası funksiyasını yerinə yetirmişdir. Qəsrlər bəzən sadəcə memarlıq incisi yox, həm də sosial-siyasi həyatın, mədəniyyətin, incəsənətin inkişaf məkanı kimi də çıxış edib. Tarixi dövrlərdən bu günə qədər müxtəlif sivilizasiyaların həyatında qəsrlər təkcə yaşayış və idarəetmə yeri yox, həm də dövlətin və cəmiyyətin gücünü, zənginliyini, bədii-estetik zövqünü və ideoloji əsaslarını nümayiş etdirən əsas simvollardan biri olmuşdur.

Qəsr sözünün mənşəyi və tarixi etimologiyası

Qəsr sözü ərəb dilindən gəlir və “saray”, “qalalı ev”, “möhkəm tikili” mənasını ifadə edir. Tarixi mənbələrdə qəsr həm Şərq, həm də Qərb məkanında fərqli formalarda işlənmişdir. Ərəb coğrafiyasında qəsr adlandırılan tikililər həmçinin “kasr”, “qasr” kimi də tələffüz olunub. Avropada buna bənzər “castle” (ingilis), “château” (fransız), “palazzo” (italyan), “palais” (alman və fransız) anlayışları ilə rastlaşırıq. Azərbaycan və Türk memarlığında da qəsr anlayışı, xüsusilə orta əsrlərdən başlayaraq yayılmışdır və bir çox abidələr bu adla tanınır.

Qəsrin memarlıq xüsusiyyətləri

Qəsrlər öz möhtəşəmliyi, monumental memarlıq həlli, möhkəmliyi və bədii tərtibatı ilə seçilir. Onların layihələndirilməsində və tikintisində əsas məqsəd həm komfortlu yaşayış şəraiti, həm də təhlükəsizliyin maksimum dərəcədə təmin olunmasıdır. Qəsrlər adətən çoxsaylı otaqlardan, geniş zallardan, təntənəli dəhliz və salonlardan, bəzən müşahidə qüllələrindən, həyətdən və müdafiə divarlarından ibarət olur. Memarlıq bəzəkləri arasında daş və mərmər oyma, kaşı, freska, mozaika, tağ, rəsmi bəzək və zəngin interyer həlləri xüsusi yer tutur. Azərbaycan memarlığında xüsusilə Şirvanşahlar Sarayı, Naxçıvan və Ordubad qəsrləri, Bakı Qalası və digər nümunələr qədim tikinti texnikasını və bədii zövqü əks etdirir.

Qəsrlərin əsas funksiyaları və istifadə məqsədləri

Tarixən qəsrlər bir neçə əsas funksiyanı yerinə yetirib. İlk növbədə, dövlət başçılarının, şah və xanların, feodal sülalələrin yaşayış məskəni kimi çıxış edib. Eyni zamanda inzibati mərkəz, saray əyanları və xidmətçilər üçün iş yeri, eləcə də, müdafiə qalası və strateji sığınacaq rolunu oynayıb. Qəsrlərdə saray qvardiyası, hərbi hissələr, mühafizə dəstələri, xəzinə və sənəd arxivləri, silah anbarları yerləşirdi. Bəzən qəsr ətrafında şəhərcik, kənd, ticarət məntəqəsi formalaşır, beləliklə, qəsr təkcə iqamətgah deyil, həm də sosial-iqtisadi mərkəzə çevrilirdi.

Qəsrlərin müdafiə və təhlükəsizlik xüsusiyyətləri

Qəsr tikililəri çox vaxt strateji yüksəkliklərdə, çətin keçilən təbii relyefdə ucaldılırdı. Əsas məqsəd düşmən hücumundan müdafiəni təmin etmək, uzunmüddətli mühasirəyə tab gətirmək və sahibkarların təhlükəsizliyini qorumaq idi. Qəsrlərin divarları qalın, bürcləri möhkəm, girişlər qapalı, bəzən gizli keçid və tunellərlə təchiz olunurdu. Su təchizatı üçün quyular, ehtiyat anbarları, ərzaq anbarları, müşahidə qüllələri və müdafiə qurğuları tikilirdi. Bütün bunlar qəsri sadəcə memarlıq deyil, həm də hərbi-mühəndislik incisi edirdi.

Qəsr və saray: oxşarlıqlar və fərqlər

Qəsr və saray anlayışları bəzən sinonim kimi işlədilsə də, aralarında incə fərqlər mövcuddur. Saraylar əsasən dövlət və ya sülalə başçısının rəsmi iqamətgahı, inzibati və qəbul mərkəzi, qəsrlər isə həm yaşayış, həm də müdafiə funksiyasını özündə birləşdirir. Saraylar daha çox zənginlik, dəbdəbə, rəsmi mərasimlər üçün, qəsrlər isə əsasən müdafiə və sığınacaq məqsədi ilə inşa olunurdu. Bəzi hallarda bir tikili həm qəsr, həm də saray funksiyasını daşıyırdı.

Azərbaycan ərazisində məşhur qəsrlər

Azərbaycan memarlıq irsində qəsrlər xüsusi yer tutur. Bakı şəhərindəki İçərişəhər divarları və Qız qalası, Şirvanşahlar Sarayı, Naxçıvan qəsri, Ordubad və Şəki qəsrləri, Şəmkir və Qəbələ qalaları, eləcə də digər bölgələrdə yerləşən tarixi abidələr memarlıq nümunəsi kimi qorunur. Həmçinin qədim Albaniya dövrünün qəsr və qalaları, Gəncə və Beyləqan ərazisində tapılmış qalıqlar, Azərbaycanın qəsr mədəniyyətinin zənginliyindən xəbər verir.

Qəsrlərin sosial və mədəni əhəmiyyəti

Qəsrlər təkcə müdafiə və iqamətgah funksiyasını daşımırdı. Onlar dövrünün incəsənət, poeziya, musiqi, siyasət və elmin mərkəzinə çevrilmişdi. Burada dövlətin siyasi qərarları verilir, diplomatik qəbullar, mərasimlər, saray tamaşaları, musiqi və poeziya məclisləri keçirilirdi. Qəsr sarayları tez-tez sənətkarların, alimlərin, şairlərin toplaşdığı yerə çevrilirdi. Bu, həm də dövlətin, mədəniyyətin və sivilizasiyanın inkişaf səviyyəsinin göstəricisi idi.

Qəsr memarlığının bədii-estetik əhəmiyyəti

Qəsr memarlığı memarlıq tarixinin ən möhtəşəm nailiyyətləri sırasında yer alır. Qəsrlər yüksək estetik zövq, funksionallıq, bədii incəlik və mühəndislik düşüncəsinin sintezidir. Tağlar, qübbələr, freskalar, oymalar, mozaikalar, saray bağları və hovuzları qəsr memarlığının bədii dəyərini artırır. Bir çox qəsrlər UNESCO-nun mədəni irs siyahısına salınıb və turistlərin maraq dairəsinə çevrilib.

Qəsr tikililərinin müasir dövrdə qorunması və bərpası

Müasir dövrdə tarixi qəsrlərin qorunması, bərpası və turizm üçün istifadəsi dövlət və ictimai təşkilatların vacib prioritetlərindəndir. Qəsrlər tariximizin canlı şahididir. Azərbaycanda və dünyada bir çox qəsr bərpa olunur, muzey kimi istifadə edilir, turizm üçün açıq saxlanılır. Bu abidələrin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması mədəni irsimizin ayrılmaz hissəsidir.

Qəsr – tarix, mədəniyyət, siyasət və memarlığın sintez olunduğu bənzərsiz tikili növüdür. O, təkcə fiziki tikili yox, həm də bir xalqın yaddaşı, dövlətin gücü və cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinin simvoludur. Qəsrlər Azərbaycanın və dünyanın memarlıq xəzinəsinə misilsiz töhfələr verib, bədii, hərbi, siyasi və mədəni dəyərləri özündə yaşadıb. Bu gün həmin tikililərin qorunması, tədqiqi və təqdimatı ölkənin mədəni strategiyasının əsas istiqamətlərindəndir.

Ən Çox Verilən Suallar