Qətl Günü : Süjet Xətti, Əsas Mövzusu

Azərbaycan kinosunun yadda qalan nümunələri arasında “Qətl günü” filmi xüsusi yer tutur. Bu ekran əsəri, təkcə bədii dəyəri ilə deyil, həm də dərin ictimai-sosial mənası, tarixi həqiqətlərin bədii şəkildə əks olunması ilə fərqlənir. Film 1990-cı ildə istehsal olunsa da, onun təqdim etdiyi mövzu, süjet və ideyalar Azərbaycan xalqının uzun illər boyu yaşadığı tarixi sarsıntıların, milli faciələrin, repressiyaların və kollektiv yaddaşın bədii simvolları kimi aktuallığını qoruyub saxlayır. Gülbəniz Əzimzadənin rejissorluğu ilə ərsəyə gəlmiş bu əsər, Yusif Səmədoğlunun eyniadlı romanı əsasında çəkilib və Azərbaycan ədəbiyyatı ilə kinematoqrafiyasının uğurlu sintezi nümunəsi sayılır. Filmin baş qəhrəmanları, onların daxili aləmləri, psixoloji portretləri, hadisələrin zamanlararası ötüşməsi və səhnələrin kompozisiyası tamaşaçıya dərin təsir bağışlayır. Bu yazıda “Qətl günü” filminin yaradılma tarixi, süjet xətti, bədii və texniki xüsusiyyətləri, ictimai-sosial məzmunu, obrazlar aləmi və filmin Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri ətraflı şəkildə təhlil olunacaq. Məqalənin hər bir hissəsində filmin sənətkarlıq baxımından əhəmiyyəti, onun Azərbaycan mədəniyyətində tutduğu yer və tamaşaçı yaddaşında yaratdığı izahatlar geniş şəkildə işıqlandırılacaq.

Filmin yaranma tarixi və çəkiliş prosesi

“Qətl günü” filminin yaradılması Azərbaycan kino tarixinin mürəkkəb və eyni zamanda dinamik dövrünə təsadüf edir. 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə siyasi və ictimai dəyişikliklər gedirdi, sovet hakimiyyətinin son illəri, milli özünüdərk prosesinin güclənməsi, xalqın azadlıq arzusu və ədalət axtarışları cəmiyyətin bütün sahələrinə, xüsusilə də incəsənətə və kinematoqrafiyaya təsirsiz ötüşmədi. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal olunan bu film məhz həmin dövrün ictimai-siyasi ab-havasını və xalqın ruhunu əks etdirir. Filmin ssenari müəllifi və ideya mənbəyi Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı olub. Ssenarinin əsasını təşkil edən hadisələr və obrazlar məhz bu romanın bədii təxəyyülündən qaynaqlanır. Filmin çəkilişləri yüksək peşəkarlıqla təşkil edilib, operator Rafiq Quliyevin kadr seçimi və işıq həlli, bəstəkar Aydın Əzimovun musiqi tərtibatı və rəssam Mayis Ağabəyovun dekorasiyaları filmi sənətkarlıq baxımından daha da zənginləşdirib. Baş rollarda Hamlet Xanızadə, Eleonora Koriznayte, Yaşar Nuri, Ələddin Abbasov, İbrahim Əliyev və digər görkəmli aktyorlar çıxış ediblər. Filmin ümumi müddəti 131 dəqiqədən çoxdur və müxtəlif texniki effektlər (ağ‑qara və rəngli kadrlardan istifadə, zaman keçidlərinin bədii ifadəsi və s.) filmin emosional təsirini artırıb.

Süjet xətti və əsas mövzular

“Qətl günü” filminin süjet xətti mürəkkəb, çoxqatlı və simvolikdir. Əsər əsasən üç əsas dövrü əhatə edir: keçmiş, dünən və bu gün. Bu zamanlar arasında assosiativ əlaqə yaradılır və hər biri xalqın və fərdin taleyində mühüm rol oynayan faciəvi hadisələrlə səciyyələnir. Filmin baş qəhrəmanı, xəstə və şair Sədi Əfəndi obrazında xalqın yaşadığı zülm, psixoloji travmalar və itkilər ümumiləşdirilmişdir. Sədi Əfəndinin xatirələri və düşüncələri vasitəsilə tamaşaçı həm sovet repressiyalarının qurbanı olan insan talelərini, həm də ümumi milli faciələri izləyə bilir. Film xalqın yaddaşında dərin iz buraxan 20 Yanvar hadisələrinə, həmçinin repressiya illərinin faciələrinə işarə edir. Süjetdə keçmiş və indinin kəsişməsi, yaddaş və vicdanın daimi mübarizəsi, şəxsiyyətin daxili və xarici konfliktləri bədii şəkildə canlandırılır. “Qətl günü” həm də xəbərdarlıqdır: keçmiş unudularsa, faciələr təkrarlana bilər.

Obrazlar və psixoloji portretlər

Filmdə obrazların psixoloji dərinliyi və xarakterlərin bədii işlənməsi xüsusi diqqətə layiqdir. Baş qəhrəman Sədi Əfəndi xəstəlik və kövrək psixologiya ilə seçilsə də, onun simasında bütün bir xalqın dərdi, itkiləri, travmaları cəmləşir. Hamlet Xanızadənin məharətli ifası Sədi Əfəndinin iç dünyasındakı təlatümləri, keçmişlə bugünün qarşıdurmasını, vicdan və əxlaq dilemmasını uğurla çatdırır. Digər obrazlar – Sədi Əfəndinin yaxınları, repressiya və faciələrin qurbanı olanlar, eləcə də yeni nəsil nümayəndələri filmdə həm fərdi, həm də kollektiv yaddaşın təmsilçiləri kimi çıxış edirlər. Film boyu personajların psixoloji sarsıntıları, qorxuları, ümidləri, insanın mənəvi dünyasında baş verən parçalanmalar böyük ustalıqla göstərilib.

Bədii və texniki xüsusiyyətlər

“Qətl günü” filminin bədii və texniki xüsusiyyətləri onun emosional və estetik təsirini artırır. Filmdə məkan və zaman keçidlərinin bədii həllinə xüsusi önəm verilib. Ağ‑qara kadrlar, keçmişə səyahət edən səhnələr, xatirələrin vizual təsviri, yaddaşın arxivindən səslənən səhnələr filmin estetik dəyərini artırır. Operator işi — işıq və kölgələrin düzgün istifadəsi, dramatik və emosional yükü gücləndirir. Bəstəkar Aydın Əzimovun musiqiləri isə filmin ümumi ab-havasını tamamlayır, faciənin, kədərin, ümidin və qürurun emosional fonunu yaradır. Dekorasiya və kostyumlar, dövrə uyğun məkan seçimi, səhnələrin simvolizmi filmin peşəkarlıq səviyyəsini yüksəldir.

Film və romanın qarşılaşdırılması

“Qətl günü” filmi eyniadlı roman əsasında çəkildiyindən, bu iki əsər arasında ciddi müqayisə aparılır. Roman ədəbi dilin və bədii ifadənin zənginliyi ilə seçilir. Romanda qəhrəmanların daxili monoloqları, düşüncə axınları, simvolizm və dilin bədii imkanları daha geniş təsvir edilir. Filmdə isə əsas diqqət vizual və emosional ifadəyə yönəlir. Bəzi tənqidçilər hesab edir ki, romanın dərinliyi və simvolizmi filmdə tam əksini tapmır. Buna baxmayaraq, film də öz janrında orijinaldır, romandakı əsas ideyaları və süjet xəttini qoruyur, fərqli bədii vasitələrlə təqdim edir. Ekranlaşdırmada romanın əsas xətti saxlanılır, lakin bədii ifadə imkanlarının fərqli olması ekran işində müəyyən məhdudiyyətlər yaradır.

İctimai-sosial məzmun və cəmiyyətə təsir

“Qətl günü” filmi yalnız bədii əsər deyil, həm də ictimai-sosial mesaj daşıyır. Filmin çəkildiyi dövr Azərbaycan cəmiyyətinin siyasi və tarixi baxımdan dönüş nöqtəsi idi. Film xalqın azadlıq arzusu, milli yaddaş və kollektiv travmalar, ədalət və hüquq uğrunda mübarizə motivləri ilə zəngindir. Filmin ictimai rezonansı böyük olmuş, romanı oxuyanlar və filmi izləyənlər arasında geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Tamaşaçılar filmi həm faciəvi tariximizin xatırladılması, həm də şəxsiyyətin və xalqın psixoloji dirənişi kimi qəbul ediblər. Film, həmçinin milli identiklik, xalq yaddaşı və ədalət axtarışının bədii ifadəsi kimi Azərbaycan kinosunun önəmli nailiyyətlərindən biri sayılır.

Filmin əsas ideyaları və simvolizmi

“Qətl günü” filminin əsas ideyası xalq yaddaşı, milli faciələrin unudulmaması, tarixdən dərs almaq və gələcək nəsillərə həqiqətləri ötürməkdir. Film göstərir ki, insan və xalq, tarixdə yaşanmış zülm və faciələri unutduqda, həmin səhvlər təkrarlana bilər. Qətl anlayışı burada təkcə fiziki yox, həm də mənəvi qırılmaları, hüquq və vicdanın pozulmasını ifadə edir. Filmdə simvolizm geniş yer tutur – ağ‑qara kadrlar, səssiz səhnələr, yaddaş və vicdan səhnələri milli travmanın və kollektiv şüurun bədii rəmzlərinə çevrilir. Filmin baş qəhrəmanı Sədi Əfəndinin taleyi isə bir insanın yox, bütöv bir xalqın yaşadığı sarsıntının simvoludur.

Filmə verilən tənqidlər və kino tarixində yeri

“Qətl günü” filmi Azərbaycan kino tənqidçiləri və ictimaiyyəti tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Bir sıra tənqidçilər filmin romanın emosional və psixoloji dərinliyini tam verə bilmədiyini qeyd edirlər. Lakin çoxluq tərəfindən film peşəkar aktyor ifası, maraqlı rejissor həlli, tarixi və bədii əhəmiyyəti baxımından yüksək qiymətləndirilir. Film həm də aktyor Hamlet Xanızadənin kino tarixində son əsas işlərindən biri kimi xüsusi yer tutur. “Qətl günü” həm də Azərbaycan xalqının XX əsrin sonundakı ictimai sarsıntılarını və milli özünüdərkin bədii salnaməsini təqdim edən unikal sənət nümunəsidir.

“Qətl günü” Azərbaycan kinosunda özünəməxsus yeri olan və tamaşaçı yaddaşında dərin iz qoyan bir əsərdir. Onun aktuallığı zaman keçdikcə azalmır, əksinə, yeni nəsillər üçün də milli yaddaş, ədalət, hüquq və şəxsiyyətin azadlığı baxımından vacib mesajlar daşıyır. Film Azərbaycan ədəbiyyatı və kino tarixində bir körpü rolunu oynayır – ədəbi nümunənin bədii təsvirini, milli tariximizin bədii şərhini təqdim edir. Tamaşaçılar üçün “Qətl günü” həm keçmişin dərslərini öyrənmək, həm də gələcəyə nikbin baxmaq üçün bədii və mənəvi dəyər mənbəyidir.

Ən Çox Verilən Suallar