Qeybət: Sosial,Psixoloji Səbəbləri

Qeybət sözü gündəlik həyatımızda tez-tez rast gəlinən, lakin əslində çox dərin mənalar daşıyan sosial-etik anlayışlardan biridir. Qeybət – bir insanın arxasınca onun xoşuna gəlməyəcək və ya xoşlamayacağı sözlər danışmaq, onu təhqir etmək, nüfuzuna, şərəfinə, ləyaqətinə zərər vurmaq məqsədi ilə arxasınca danışmaq mənasını ifadə edir. Lüğəvi baxımdan “qeybət” ərəb mənşəli sözdür və “qiybət” kökündən gəlir, “arxa”, “yoxluqda danışmaq” anlamına malikdir.

Dini və ictimai ədəbiyyatda qeybət insanın ən böyük mənəvi xəstəliklərindən biri kimi təqdim edilir. Qeybət cəmiyyətdə dostluq, etibar və insanlıq münasibətlərini zədələyən, nifrət və kin toxumlarını səpən təhlükəli bir davranış nümunəsi sayılır. Müxtəlif dinlərdə, xüsusilə İslamda qeybət böyük günah sayılır və cəmiyyətin ruhi sağlamlığı üçün ən təhlükəli hallar sırasında qeyd edilir.

Qeybətin tarixi və mənəvi-kültür baxımından dəyərləndirilməsi

Qeybət insan cəmiyyətinin yaranmasından bəri mövcud olan sosial fenomenlərdəndir. Tarixən müxtəlif sivilizasiyalarda arxadan danışmaq, böhtan atmaq, yalan yaymaq cəmiyyətin və insan münasibətlərinin pozulmasına səbəb olub. İslam, Xristianlıq, Yəhudilik və digər böyük dinlərin müqəddəs kitablarında qeybət qadağan edilmiş və onun cəzalandırılması barədə xüsusi ayələr və qaydalar qoyulmuşdur.

Qeybət, həmçinin Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, atalar sözlərində, dastan və nağıllarda bədnam və arzuolunmaz bir xüsusiyyət kimi təqdim edilir. Məsələn, “Qeybətçi yıxmaz, amma yol salar”, “Düşmənin yox, qeybətçinin sözündən qorx”, “Arxadan danışan arxada qalır” kimi atalar sözləri qeybətin cəmiyyət üçün təhlükəli olduğuna dair xalq hikmətinin nümunələridir.

Qeybətin sosial-psixoloji səbəbləri

Qeybət adətən şəxsi narazılıq, qısqanclıq, özünü sübut etmək istəyi, başqalarını gözdən salmaq, paxıllıq, qorxu və ya sosial status uğrunda mübarizədən qaynaqlanır. Bəzən insanlar öz çatışmazlıqlarını ört-basdır etmək, başqalarının uğurunu gözdən salmaq üçün qeybətə əl atırlar. Sosial qruplarda qeybət, bəzi hallarda insanların özlərini daha üstün hiss etmələri üçün vasitəyə çevrilir.

Qeybətin yayılması bəzən də monoton həyat, vaxtın düzgün qiymətləndirilməməsi, ailə və kollektivdəki daxili problemlərlə bağlı olur. İnsanlar gündəlik mövzular tapmayanda, diqqəti başqasına yönəldir və bu zaman qeybət ən asan sosial məşğuliyyətə çevrilir. Bu isə öz növbəsində qarşılıqlı inamsızlıq və etibarsızlıq yaradır.

Qeybətin fərdi və ictimai nəticələri

Qeybət fərdin psixologiyası və əxlaqı üçün ciddi fəsadlar törədir. Qeybət edən insan əvvəlcə özü-özünə hörmətini itirir, daxili rahatlığını pozur, vicdan əzabı ilə qarşılaşır. Cəmiyyət səviyyəsində isə qeybət dostluq və qohumluq münasibətlərinin pozulmasına, ailədaxili və kollektiv münaqişələrin yaranmasına, iş mühitində intriqaların və gərginliyin artmasına səbəb olur.

Qeybət insanın nüfuzuna, şərəfinə və ləyaqətinə kölgə sala bilər. Haqqında qeybət edilən şəxsin psixoloji durumu pisləşir, bəzən bu depressiya və ruhi travmalara səbəb olur. Cəmiyyətin bütövlüyü, sosial bağlılığı və ahəngi qeybətin artması ilə sarsılır və insanların bir-birinə qarşı olan etimadı itir.

Qeybətin dini və əxlaqi baxımdan qiymətləndirilməsi

İslam dini qeybəti ən ağır günahlardan biri sayır. Qurani-Kərimdə və Peyğəmbər hədislərində qeybət edən şəxsin insan ətini yeməsi ilə bərabər tutulur, bu isə davranışın nə dərəcədə çirkin və zərərli olduğunun vurğulanması üçündür. Müsəlmanlar üçün qeybətdən uzaq durmaq, arxasınca danışılan insana haqqını halal etdirmək və ictimai harmoniyanın qorunması əsas əxlaqi prinsiplərdəndir.

Xristianlıqda da qeybət böyük günah kimi təqdim olunur və insanlara qarşılıqlı hörmət, sevgi, bağışlama və sülhə çağırışlar edilir. Yəhudilik, Buddizm və digər dinlərdə də qeybət pis əxlaqın, insanlığın zədələnməsinin və cəmiyyətin pozulmasının əsas səbəblərindən biri kimi dəyərləndirilir.

Qeybət və müasir cəmiyyət: sosial şəbəkələrdə və informasiya dövründə

Müasir dövrdə qeybət ənənəvi münasibətləri aşaraq, sosial şəbəkələr və elektron media vasitəsilə daha geniş yayılıb. Facebook, Instagram, TikTok, Telegram kimi platformalarda şəxsi informasiyaların yayılması, dezinformasiya və şayiələrin sürətlə yayılması cəmiyyətdə yeni növ qeybət formalarını ortaya çıxarıb. İndi insanlar yalnız real həyatda deyil, virtual məkanda da başqalarının həyatına müdaxilə edə, arxasınca danışa, şayiələr yaya bilər.

Bununla yanaşı, sosial şəbəkələrdə anonimlik və məsuliyyətsiz davranış nəticəsində, qeybətin zərərli təsiri daha da güclənib. Bəzən bir status, paylaşım və ya şərh böyük qalmaqal və mənəvi zərbə ilə nəticələnir, şəxslərin nüfuzu və psixologiyası üçün ciddi fəsadlar törədir.

Qeybət və böhtan: oxşar və fərqli cəhətlər

Qeybət və böhtan tez-tez bir-biri ilə qarışdırılır, lakin aralarında ciddi fərq var. Qeybət, əsasən, real və ya həqiqətə uyğun hadisələrin və ya xüsusiyyətlərin arxadan danışılmasıdır. Böhtan isə heç bir əsası olmayan, yalan və qərəzli iddiaların yayılmasıdır. Qeybət bəzən “haqq” olsa da, böhtan həmişə yalandır və daha ağır etik, hüquqi məsuliyyət daşıyır.

Hər iki davranış növü cəmiyyət üçün təhlükəlidir və insan münasibətlərinin, əxlaqi dəyərlərin, sosial harmoniyanın zədələnməsinə gətirib çıxarır. Həm qeybət, həm də böhtan barədə maarifləndirmə və ictimai qınaq çox vacibdir.

Qeybətdən qorunmaq və qarşısını almağın yolları

Qeybətdən uzaq durmaq üçün insan ilk növbədə öz daxili aləmini tərbiyə etməli, başqalarına qarşı hörmət və mərhəmət hissini inkişaf etdirməlidir. Hər hansı bir şəxs haqqında arxasınca danışmazdan əvvəl, “Əgər o adam burada olsaydı, bu sözü deyərdimmi?” sualını vermək kifayətdir. Ailədə, kollektivdə, məktəbdə və ictimai yerlərdə pozitiv, motivasiyaedici və ədalətli ünsiyyət formaları təşviq edilməlidir.

Qeybətə qarşı mübarizədə ən effektiv üsullardan biri də başqalarının uğurlarına sevinmək, paxıllıqdan və qərəzdən uzaq olmaqdır. Dinləyici də qeybətin qarşısını ala bilər: qeybət başlayan zaman mövzunu dəyişmək, müdaxilə etmək, söhbəti müsbət istiqamətə yönəltmək olar.

Qeybət və ailə-icma münasibətlərində rolu

Qeybət ailə və icma münasibətlərini ciddi şəkildə zədələyə bilər. Ailədaxili münaqişələrin yaranması, dostluq və qonşuluq münasibətlərinin pozulması, kollektivlərdə bir-birinə qarşı nifrət və şübhənin artması qeybətə görə tez-tez rast gəlinən hallardır. Sağlam ailə və icma münasibətləri üçün dürüstlük, qarşılıqlı etibar, bağışlama və düzgün ünsiyyət ən vacib prinsiplərdir.

Ailədə uşaqlara düzgün nümunə göstərmək, kollektivdə əməkdaşlıq və qarşılıqlı hörmət prinsiplərini inkişaf etdirmək qeybətin yayılmasının qarşısını alır. Hər bir şəxs özü və ətrafı üçün məsuliyyət hissi daşımalıdır.

Qeybət və hüquqi aspektlər

Müasir dünyada, xüsusilə bəzi ölkələrdə qeybət və böhtan hüquqi məsuliyyət daşıya bilər. Şəxsin şərəf və ləyaqətinə toxunan, reputasiyasını zədələyən informasiyalar yayıldıqda, məhkəməyə müraciət və cərimə halları mövcuddur. Azərbaycanda da böhtan və təhqir halları hüquqi baxımdan cinayət və inzibati məsuliyyət yarada bilər.

Qeybət, hüquqi olaraq həmişə sübutu çətin olsa da, bəzi hallarda ictimai qınaq, cəmiyyətin və dini icmaların qadağası ilə qarşılaşır. Hüquqi və ictimai mübarizə qeybətin yayılmasının qarşısını almaq üçün effektiv vasitədir.

Qeybət cəmiyyətin və fərdin mənəvi-əxlaqi bütövlüyü üçün ən böyük təhlükələrdən biri hesab olunur. Qeybət təkcə bir insanın deyil, bütün icmanın və cəmiyyətin ruhuna zərbə vurur, dostluq, etibar, əməkdaşlıq, ailə və sosial harmoniya prinsiplərini sarsıdır. Həm dini, həm əxlaqi, həm də hüquqi baxımdan qeybət insan üçün yolverilməz və arzuolunmaz bir davranışdır. Onun qarşısının alınması üçün fərdi tərbiyə, maarifləndirmə, cəmiyyətin pozitiv dəyərlərlə silahlanması, sosial şəbəkələrdə etik davranış qaydalarına əməl edilməsi, hüquqi və ictimai qınaq mühüm rol oynayır. İnsan hər zaman öz vicdanı qarşısında məsuliyyət daşımalı, başqalarının hüquq və ləyaqətinə hörmət etməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar