Qeyri-steroid iltihabəleyhinə preparatların (QİP) anatomiyası hələ qədim bitki mənşəli ağrıkəsicilərdən başlayır, lakin müasir farmakologiyada bu sinif təbabətin ən universal alətlərindən biri kimi tanınır. Kimyaçi Felix Hoffmann 1897-ci ildə asetilsalisil turşusunu kristallaşdıranda məqsədi atası üçün revmatizm ağrılarını yüngülləşdirmək idi, lakin kəşf bəşəriyyətin ortalama ömür keyfiyyətini dəyişdirdi. QİP-lər təkcə temperaturnu salmır, eyni zamanda şişkinlik, qızartı, ağrı və funksionallıq itkisi kimi klassik iltihab əlamətlərini hədəfləyir. Prostaqlandin sintezinin bloklanması mexanizmi bu dərmanların hərəkət mərkəzidir: hüceyrə membranından azad olunan araxidon turşusu siklooksigenaza (COX) fermentinin təsiri ilə mediatorlara çevrildiyi üçün COX inhibə olunanda iltihabın biokimyəvi zənciri qırılır. Kardioloqlar üçün ibuprofen infarkt riskini az sonrakı dövrdə fərdiləşdirilmiş dozada rahat idarə vasitəsidir; revmatoloqlar metotreksatla yanaşı uzunmüddətli ağrı nəzarətində diklofenak və naproksendən istifadə edirlər. Onurğa disk yırtığı, travmatik burxulma, osteoartrit kimi sərt ağrılı patologiyalarda QİP-siz ambulator müalicə demək olar mümkün deyil. Milyonlarla insan hər gün işə getməzdən əvvəl cəmi 200 milliqram ibuprofen qəbul edərək normal hərəkətə qayıdır və bunu təhlükəsiz qəbul edir. Yenə də həblərin rahat əlçatanlığı xroniki mədə qansızmalarını artırdığı üçün həkim-pasiyent dialoqu həmişəkindən mühüm rol oynayır. Son onillikdə COX-2 seçici inhibitorları klassik preparatların qastro-toksik profilini xeyli yumşaltsa da, kardiovaskulyar yan təsirlərlə bağlı balansı qorumaq vacibdir. Doğru preparatın seçimi xəstənin yaşı, yanaşı xəstəliyi, qəbul etdiyi digər dərmanlar, hətta genetik polimorfizmlər kimi amillərdən asılıdır. Kimya sənayesi nanoenkapsulyasiya texnologiyaları ilə aktiv maddəni hədəf toxumaya göndərməyə başlayıb, bu isə gələcək nəsil QİP-lərin həm effektiv, həm də zərərsiz olacağına ümid yaradır. Bütün bunları nəzərə aldıqda, qeyri-steroid iltihabəleyhinə preparatları dərindən anlamaq təkcə həkim üçün deyil, özünü müalicə həvəskarları üçün də həyati əhəmiyyət daşıyır.
Farmakoloji mexanizm və COX izofermentləri
QİP-lərin əsas hədəfi siklooksigenaza fermentinin iki əsas izoformasından ibarətdir. COX-1 fizioloji prostaqlandinlərin sintezində iştirak edir, mədə selik qatını, böyrək perfuziyasını və trombosit aqreqasiyasını qoruyur. COX-2 isə zədələnmə, infeksiya və sitokin siqnalları zamanı induksiya olunur və iltihabi prostaqlandinlərin selini artırır.
Klassik aspirin, ibuprofen və diklofenak hər iki izoformasını rəqabətli şəkildə bloklayır, buna görə də hem qoruyucu, həm də iltihabi prostaqlandinlər azalır. Seleksikob kimi COX-2 seçici inhibitoru isə fizioloji prostaqlandinləri nisbətən saxlayaraq qastro-toksik yan təsiri azaldır, lakin endotelin-tromboksan balansını dəyişdirdiyi üçün tromboz riskini qismən artırır.
Absorbsiya, metabolizm və farmakokinetik profil
Əksər QİP-lər zəif turş maddələrdir və mədədə qismən, onikibarmaq bağırsaqda tam sorulur; proteinlə bağlılıq dərəcəsi 95 faizə qədər yüksəkdir. Albominlə sıx əlaqə dərmanın toxumalara idarəli diffuziyasını təmin etsə də, hipoproteinemiyada fraksiya artaraq toksiklik riskini yüksəldir.
Metabolizm əsasən qaraciyər sitokrom P450 enzim sistemi (CYP2C9, CYP3A4) vasitəsilə gedir; genetik polimorfizmlər tək dozanın effekt müddətinə təsir edir. Yarımparçalanma dövrü ibuprofendə 2–3 saat, naproksendə 12 saatdır, bu isə doza intervalı və xronoterapiya planlamasında fərq yaradır. Təbii filtrasiya yeri böyrəklərdir, buna görə də kreatinin klirensi azalanda doz tənzimlənməlidir.
Klinik göstərişlər və doza strategiyaları
Kəskin ağrı sindromunda dərəcələnmiş analjeziya protokoluna görə ilk seçim parenteral olmayan QİP-dir; 400–600 mg ibuprofen hər 6–8 saatda təsirli sayılır. Revmatik xəstəliklərdə uzunmüddətli nəzarət üçün diklofenak 75 mg retard və ya naproksen 500 mg iki dəfə gündəlik qəbul edilir.
Onkoloji xəstələrdə sümük ağrısı və metastatik iltihab üçün QİP-lər opioid qənaətinə şərait yaradır. Pediatriyada ibuprofen 5–10 mg/kq dozada hər 6 saatda qızdırma nəzarətində parasetamola alternativdir. Seleksiyonda xəstənin mədə-bağırsaq və kardiovaskulyar risk profili həlledici olur; COX-2 selektiv maddələr yalnız aşağı trombotik risk daşıyan və əzələ-skelet patologiyası olan gənc pasiyentlərə uyğun göstərilir.
Yan təsirlər və risk azaltma taktikaları
Ən çox rastlanan komplikasiya mədə və onikibarmaq bağırsaq xorasıdır, çünki COX-1 inhibəsi selik qatının müdafiə mexanizmini zəiflədir. Profilaktika üçün proton pompası inhibitoru (omeprazol) və ya misoprostol əlavə olunur. İkinci böyük risk böyrək perfuziyasının azalmasıdır; COX-1/COX-2 blokadası afferent arteriolanı daraldır və natrium-sudur geri sorulmasını dəyişir.
Qan təzyiqinin artması və likid tutma xüsusilə yaşlı hipertoniya xəstələrində problem yaradır. Seçici COX-2 inhibitorları miokard infarktı və insult riskini artıra bildiyindən ASA ilə profilaktika gündəmə gələ bilər, lakin iki preparatın vaxt fərqi 2 saat olmalıdır. Trombosit funksiyası qısamüddətli aspirinlə geri dönməz blokada göstərir, ibuprofen isə bu effekti gecikdirə bilər.
Dərman qarşılıqlı təsirləri və polifarmasiya
Warfarin və DOAC qəbulu zamanı QİP gastrointestinal qanaxma riskini sinerji olaraq yüksəldir; INR nəzarəti və doza düzəlişi vacibdir. ACE inhibitorları və diuretiklərlə kombinasiyada “triple whammy” sindromu yaranır, kəskin böyrək zədəsi ehtimalı artır.
Metotreksat və lityum QİP-lərlə rəqabətli renal ekskresiya göstərir və serum səviyyələri toksik diapazona yüksələr. Antidepressant SSRI-lar trombosit serotonin reuptakını bloklayır və QİP ilə birlikdə mühitin koagulyasiya balansını pozaraq qanaxma riskini gücləndirir.
Xüsusi populyasiyalarda istifadə qaydaları
Yaşlı pasiyentlərdə qastro-proflaktika strategiyası olmadan uzunmüddətli QİP qəbulu rekomendasiya edilmir; qanda hemoglobin dəyərləri və böyrək funksiyası periyodik monitorinq tələb edir. Hamiləlikdə ibuprofen ilk və ikinci trimestrdə məqbul hesab olunsa da, üçüncü trimestrdə ductus arteriosusun vaxtından əvvəl bağlanma riskinə görə kontrendikedir.
Uşaq yaş orta ear ağrısı və qızdırmada ibuprofen parasetamola qarşı alternativ mövqedə dayanır, lakin susuzlaşdırılmış uşaqlarda renal perfuziya riskinə diqqət yetirilməlidir. Qaraciyər sirrozlu xəstələrdə isə varikoz qanaxmasının artma ehtimalı səbəbindən QİP-dən mümkün qədər qaçılır; ağrı nəzarətində opioid-asetaminofen kombinasiyası üstün tutulur.
Yeni nəsil formulalar və tədqiqat meylləri
Liposomal ibuprofen və nanomisel diklofenak sistemləri aktiv maddəni iltihab ocağında yığaraq sistemik ekspozisiyanı azaldır, beləliklə mədə-bağırsaq yan təsiri düşür. PROTAC texnologiyası cərrahiyə sonrası iltihab kaskadını hədəfə yönəldən proteaza etiketlərini istifadə edir; hazırda klinik faza-I tədqiqatdadır.
Farmakogenomika sahəsində CYP2C9*3 alleli daşıyan xəstələrdə diklofenak klirensinin 50 faiz azaldığı sübut olunub; gələcəkdə genotipləmə ilə fərdi doz təyin etmək əsas axına çevrilə bilər. Canlı hüceyrə testlərindən alınan real-vaxt biomarkerlər QİP effekti və toksikliyini süni intellekt modelləri ilə proqnozlaşdırmağa imkan verir.
Preparatların müqayisəli cədvəli
| Aktiv maddə | COX seçiciliyi | Yarımparçalanma (saat) | Maksimal gündəlik doza (mg) | Qastro-toksik risk | Kardiovaskulyar risk |
|---|---|---|---|---|---|
| Asetilsalisil turşusu | COX-1>COX-2 | 0.25 | 4000 | Orta | Aşağı |
| İbuprofen | COX-1≈COX-2 | 2–3 | 2400 | Orta | Aşağı |
| Diklofenak | COX-2>COX-1 | 2 | 150 | Yüksək | Orta |
| Naproksen | COX-1>COX-2 | 12 | 1000 | Orta | Aşağı |
| Seleksikob | COX-2 selektiv | 11 | 400 | Aşağı | Yüksək |
Onurğa ağrısından qızdırma nəzarətinə, revmatik iltihabdan diş ağrısına qədər geniş spektrdə istifadə edilən qeyri-steroid iltihabəleyhinə preparatlar müasir tibbin vazkeçilməz hissəsinə çevrilib. Dörd sadə farmakoloji prinsip – doğru dərman, düzgün doza, təhlükəsiz müddət və fərdi risk analizi – bu sinfin həm faydalılıq, həm də təhlükəsizlik profilini optimallaşdırır. Tibbi statistikalar sübut edir ki, proton pompası inhibitoru əlavə olunan xəstələrdə mədə qanaxması 60 faiz azalır, bu isə profilaktikanın real həyat faydasını göstərir. Hər yeni selektiv molekul köhnə riskləri azaltsa da, balans nəzəriyyəsi digər fəsadların önə çıxmasını yada salır. Böyrək perfuziyasına təsir, trombosit funksiyası dəyişiklikləri və dərman qarşılıqlı təsirləri pasiyentlərin avtomatik aptek seçiminə əlahiddə diqqət tələb edir. Ancaq biologiya təkcə risklərlə dolu deyil: nanoteknologiya, PROTAC mexanizmləri və farmakogenetik xəritələr QİP qəbulunu yaxın gələcəkdə hədəf-qiymət optimalına çatdıracaq. Müalicə prosesində pasiyentin rolu da dəyişir; məlumatlı, sual verməyə hazır və göstərişləri öhdəsindən gələ biləcək pasiyent müsbət nəticənin bir hissəsidir. QİP-lərin universal istifadəsi bəlkə də onları adi gündəlik məhsula çevirib, ancaq hər həb bədən mexanizminə müdaxilədir və məsuliyyət tələb edir. Elmi cəmiyyət qeyri-steroid perspektivli dərmanların yeni nəsli üzərində çalışdıqca, klinik ənənə nəzarət və risk maarifləndirilməsinə fokuslanır. Beləcə, tibbin bu köhnə, amma daim yenilənən dostu hələ uzun illər ağrı və iltihabla mübarizədə ön cəbhədə qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu termin kortikosteroidlərdən fərqli struktur və mexanizmə malik iltihab azaltma və ağrıkəsici dərman sinfini ifadə edir. Onların əsas hədəfi siklooksigenaza fermentini bloklamaqdır. Beləliklə prostaqlandinlərin sintezi azalır və iltihab əlamətləri yatışır. Aspirin, ibuprofen, naproksen tanınmış nümunələrdir.
COX-1 daim aktiv olan izofermentdir və mədə seliyi, böyrək qan axını, trombosit funksiyasını tənzimləyir. COX-2 isə zədələnmə və sitokin stimulundan sonra induksiya olunur və iltihab mediatorlarının əsas mənbəyidir. Klassik QİP-lər hər ikisini bloklayır, COX-2 selektiv inhibitorları isə daha çox iltihabı hədəfləyir. Seçicilik yan təsir profilini müəyyən edir.
Həkim göstərişi ilə proton pompası inhibitoru və ya misoprostol əlavə qəbul edilə bilər. Spirt istifadəsini və siqareti azaltmaq, qida rejimini normada saxlamaq qoruyucu faktordur. Eyni zamanda minimum effektiv dozaya riayət etmək vacibdir. Qan durulaşdırıcı dərmanlarla kombinasiyadan mümkün qədər qaçmaq lazımdır.
Gastro-toksik risk yüksək, lakin trombotik risk aşağı olan pasiyentdə COX-2 seçici maddələr daha təhlükəsizdir. Osteoartritli gənc xəstə yaxşı namizəddir. Kardiovaskulyar xəstəliyi olan yaşlı pasiyent üçün isə bu dərmanlar infarkt riskini artırdığından diqqətli seçim tələb edir. Hər bir klinik vəziyyət fərdi qiymətləndirilməlidir.
Eyni vaxtda qəbul aspirinin trombositə təsirini azalda bilər. Aspirin istifadəsindən iki saat əvvəl və ya dörd saat sonra ibuprofen qəbul etmək tövsiyə edilir. Qarışıq rejim yalnız həkim nəzarətində planlanmalıdır. Əks halda qastro-toksik və koagulyasiya riskləri arta bilər.
Kreatinin klirensi 60 ml/dəq-dən az olanda doza azaldılmalı və ya alternativ analjeziya nəzərdən keçirilməlidir. Gündəlik maye qəbulu, qan təzyiqi və elektrolit parametrləri monitorinq olunmalıdır. ACE inhibitoru və diuretik birlikdədirsə, “triple whammy” sindromu riski yüksəkdir. Dializ xəstələri QİP-dən adətən qaçır.
İbuprofen pediatrik dozada (5–10 mg/kq) qızdırma və orta ağır ağrılarda təhlükəsiz hesab edilir. Aspirin Reye sindromu riskinə görə 16 yaşa qədər verilməməlidir. Naproksen də istifadə oluna bilər, lakin uzun yarımparçalanma dövrünə görə monitorinq gərəkdir. Valideynlər doza cədvəlinə ciddi əməl etməlidir.
Uzunmüddətli istifadədə mütləq risk-fayda balansı nəzərdən keçirilməlidir. Gastro-proflaktika, periodik laboratoriya yoxlaması və ən kiçik effektiv doza prinsipinə riayət olunmalıdır. Alternativ olaraq topikal QİP və ya selektiv COX-2 qısa kurslarla rotasiya edilə bilər. Polifarmasiya və komorbidliklər qərara təsir edir.
Dərinin altı millimetr dərinliyinə nüfuz edərək lokal iltihab mediatorlarını azalda bilər. Diz osteoartritində topikal diklofenakın klinik ağrı azaldıcı effekti oral formaya yaxın göstərilib. Sistemsiz sorulma aşağı olduğuna görə qastro- və böyrək riski minimaldır. Lakin yayılma sahəsi geniş olduqda hələ də sistemik sorulma mümkündür.
Nanopartiküllü daşıyıcı sistemlər aktiv maddəni sırf iltihab toxumasında açaraq yan təsirləri kəskin azaldacaq. Prostaqlandin yolunu deyil, aşağı axın reseptorlarını hədəfləyən molekullar spesifik effekt vəd edir. Farmakogenomik screening fərdi dozaj tablosu yaradaraq ‘bir xəstə-bir dərman’ modelinə yaxınlaşdıracaq. Hibrid PROTAC texnologiyası pro-iltihab zülallarını birbaşa proteazomaya yönəldərək yeni addım ola bilər.
