İslam dinində beş vaxt namazın düzgün icrası üçün ən vacib şərtlərdən biri – qiblənin, yəni Məkkədə yerləşən Kəbə evinin istiqamətinin düzgün müəyyən edilməsidir. Milyonlarla müsəlman üçün qibləyə yönəlmək dini və mənəvi bir borcdur. Əsrlərdir, dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan müsəlmanlar qibləni tapmaq üçün fərqli üsullardan istifadə ediblər. Bugünkü sürətli həyat tempində, urbanizasiya və qloballaşma şəraitində, qiblə kompası bu istiqamətin asanlıqla və dəqiq müəyyən olunmasında ən sadiq köməkçilərdən birinə çevrilib.
Qiblə kompası nədir?
Qiblə kompası – qiblə istiqamətini, yəni Kəbəyə doğru olan dəqiq bucağı müəyyən etmək üçün hazırlanmış xüsusi kompasdır. Ənənəvi kompasların inkişaf etmiş forması olan qiblə kompası, istənilən coğrafi mövqedə Kəbənin yerləşdiyi təxmini bucağı göstərir və istifadəçiyə namaz üçün düzgün istiqamətdə dayanmağa imkan yaradır.
Qiblə kompası həm mexaniki (əl kompası), həm də rəqəmsal (mobil tətbiq, elektron cihaz) formatda mövcuddur. Onun əsas fərqi – şimal-cənub istiqamətləri ilə yanaşı, əlavə olaraq Kəbənin yerləşdiyi bucağın xüsusi miqyasında göstərilməsi və istifadəçi üçün dini baxımdan dəqiq istiqamətin təmin edilməsidir.
Qiblə kompasının tarixi və inkişafı
Qiblə istiqamətinin təyini islamın ilk dövrlərindən aktual olub. Əvvəllər insanlar təbii əlamətlər, günəşin çıxma-batma nöqtələri, ulduzların mövqeyi, şəhərin coğrafi yerləşməsi kimi üsullarla qibləni tapırdılar. Orta əsr müsəlman alimləri, xüsusilə də riyaziyyatçılar və astronomlar, qiblə istiqamətinin hesablanmasında böyük rol oynamışlar.
X-XII əsrlərdə İslam dünyasında riyazi cədvəllər (qiblə cədvəlləri) və astrolabiyadan istifadə geniş yayılmışdı. Bu dövrün alimləri – Əl-Biruni, Əl-Battani və digərləri, yerin coğrafi en və uzunluqlarına görə Kəbənin bucağını hesablamağın elmi əsaslarını qoymuşlar.
Klassik kompasların Avropada və Şərqdə yayılması ilə müsəlman alimlər bu aləti təkmilləşdirib, qiblə bucağını xüsusi şəkildə göstərə bilən qiblə kompaslarını meydana gətirdilər. İlk qiblə kompasları əsasən Osmanlı dövründə, XVI-XVII əsrlərdə istifadə olunmağa başladı.
Qiblə kompasının işləmə prinsipi
Ənənəvi qiblə kompası, adi maqnit kompasının əsasında hazırlanır. Onun mərkəzində, yerin maqnit şimalını göstərən iynə və üzərində müxtəlif şəhərlər üçün qiblə bucaqlarını göstərən bir miqyas yerləşir. İstifadəçi əvvəlcə kompası düz səthə qoyur, iynənin şimal istiqamətini tapır, sonra isə miqyasda öz şəhərinə uyğun gələn qiblə bucağını taparaq o istiqamətə yönəlir.
Müasir qiblə kompasları daha mürəkkəb ola bilər:
- Dövrəvi miqyaslar (Qiblə istiqaməti üçün fərqli şəhərlərin siyahısı)
- Ayarlanabilən bucaq göstəriciləri
- Kompüterləşdirilmiş elektron kompaslar (GPS və internet dəstəyi ilə)
- Mobil tətbiqlər və smartfon proqramları (coğrafi koordinatlardan avtomatik istifadə)
Ən əsas məqsəd – istifadəçinin harada olmasından asılı olmayaraq, Kəbəyə ən qısa xətt üzrə istiqaməti asan, aydın və dəqiq tapmasını təmin etməkdir.
Qiblə istiqaməti necə müəyyən olunur?
Qiblə istiqamətinin təyini üçün əsas prinsip – istifadəçinin mövcud olduğu nöqtədən Kəbəyə doğru ən qısa (sferik) məsafəni tapmaqdır. Bu, riyaziyyatda “böyük dairə” prinsipi ilə hesablanır. Hər şəhərin və ölkənin özünəməxsus qiblə bucağı var və bu, dünya xəritəsində şimaldan saat əqrəbi istiqamətində sayılır.
Məsələn:
- Bakı üçün qiblə təxminən 199° (yəni cənub-qərbə yaxın)
- Moskva üçün təxminən 195°
- İstanbul üçün təxminən 151°
- Nyu York üçün isə təxminən 58°
Qiblə kompasında bu bucaqlar xüsusi işarələrlə göstərilir və istifadəçi sadəcə öz şəhərini tapıb iynəni həmin bucaq üzrə yönəldir.
Qiblə kompasının növləri və istifadəsi
1. Mexaniki (əl) qiblə kompası
Klassik, portativ və asan istifadə olunan modeldir. Səyahətlərdə, dağda, çöldə, elektrik və internet olmayan yerlərdə ən etibarlı vasitədir. Onun əsas üstünlükləri:
- Yüngül, daşımaq asandır
- Enerji tələb etmir
- Zərbəyə və hava dəyişikliklərinə davamlıdır
- İstənilən şəraitdə istifadə oluna bilər
2. Elektron və rəqəmsal qiblə kompasları
- Elektron cihazlar (rəqəmsal displeyli, GPS-li, əlavə funksiya və məlumat bazası ilə)
- Smartfonlar və planşetlər üçün qiblə təyinedici tətbiqlər (Qibla Finder, Muslim Pro, Qibla Connect və s.)
- Onlayn qiblə xəritələri və brauzer vasitəsilə real vaxtda qiblə istiqaməti tapmaq
Bu növlərin üstünlükləri:
- Avtomatik və çox dəqiq hesablama
- Yerli coğrafi məlumatların istifadəsi
- Daxili kompas və GPS-in inteqrasiyası
- Əlavə dini vaxtlar və duaların təqdim olunması
- İstifadə rahatlığı və çoxdilli dəstək
3. Mobil tətbiqlər və internet xidmətləri
2025-ci ildə qiblə istiqamətini tapmaq üçün ən çox istifadə edilən üsul mobil tətbiqlərdir. Google Maps, Qibla Finder və xüsusi İslam tətbiqləri yer məlumatlarından avtomatik istifadə edərək istifadəçiyə vizual və rəqəmsal qiblə istiqamətini göstərir. Bir çox tətbiq “augmented reality” – artırılmış reallıq texnologiyası ilə ekranda qiblə oxunu real məkanda vizuallaşdırır.
Səyahət və gündəlik həyatda qiblə kompasının rolu
Dünyada milyonlarla müsəlman hər gün müxtəlif səbəblərlə (səyahət, təhsil, iş, tətil və s.) fərqli ölkələrdə və şəhərlərdə olur. Xüsusilə hava limanlarında, mehmanxanalarda, açıq havada və ya internet bağlantısı olmayan ərazilərdə qiblə kompası vacib ehtiyaca çevrilir.
- Səyahət edənlər: Portativ kompas və ya telefon tətbiqləri ilə rahat qiblə istiqaməti tapırlar.
- İctimai yerlərdə: Qiblə kompası və ya xüsusi işarələr (otel otaqlarında, hava limanlarında və ya böyük binalarda) istifadə olunur.
- Daim dəyişən mühitdə: Sürətli həyat tempində insanlar qiblə istiqamətini hər yerdə asan və tez tapmaq istəyir.
Qiblə kompası müsəlmanların mənəvi rahatlığı və dini borcunu düzgün yerinə yetirməsi üçün bir “körpü” rolunu oynayır.
Azərbaycanda və dünyada qiblə kompası istifadəsi
Azərbaycanda, xüsusən də gənc nəsil arasında mobil tətbiqlər üstünlük təşkil etsə də, yaşlı insanlar və səyahətçilər klassik əl kompasına üstünlük verirlər. Böyük şəhərlərdə və dini obyektlərdə (məscid, ziyarətgah, otellər) qiblə işarələri artıq standartdır.
Bəzi dövlətlərdə (Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və s.) qiblə istiqaməti bütün ictimai binalarda və hətta park və aeroportlarda göstərilir. Qiblə kompası bu baxımdan həm fərdi istifadə üçün, həm də ictimai məkanların dizaynında mühüm atributa çevrilib.
Qiblə istiqamətinin düzgün təyin edilməsində yaranan çətinliklər
- Maqnit sahəsinin dəyişməsi: Yerli maqnit anomaliyaları və texniki maneələr bəzi hallarda mexaniki kompasın səhv göstərməsinə səbəb ola bilər.
- Coğrafi məlumatın düzgün olmaması: Yanlış şəhər seçimi və ya coğrafi koordinatların səhv daxil edilməsi yanlış istiqamət verə bilər.
- Elektron cihazlarda texniki problemlər: Bəzi telefonlarda maqnit sensorları zəif işləyə və ya GPS dəqiqliyi aşağı ola bilər.
- Sahə şəraiti: Yüksək binalar, metal obyektlər və güclü elektron sahələr kompasın düzgün işləməsinə təsir edə bilər.
Buna görə də, qiblə kompası istifadə edərkən həm texniki, həm də təbii şərtləri nəzərə almaq vacibdir.
Qiblə kompasının mobil tətbiqlərində üstünlüklər
- Rahat və interaktiv interfeys
- Avtomatik yer təyini və yüksək dəqiqlik
- İslam təqvimi, namaz vaxtları və digər dini məlumatlar
- Offline rejim (bəzi tətbiqlər üçün)
- Real vaxtlı xəritə üzərində vizual istiqamət
Məxfiilik və dəqiqlik üçün həmişə rəsmi və test edilmiş tətbiqlərdən istifadə tövsiyə olunur.
Qiblə istiqamətinin dini və simvolik anlamı
Qiblə – müsəlmanlar üçün birliyə, Allaha yönəlişə, intizam və ruhi səliqəyə işarədir. Hər bir müsəlman fərqi yoxdur harada yaşayır, qibləyə doğru yönəlməklə mənəvi bağlarını qoruyur və İslam ümmətinin birliyini simvolizə edir. Qiblə kompası bu birliyin texnoloji dövrdə ən asan və dəqiq təcəssümüdür.
Qiblə kompası – minillik dini ənənə ilə müasir texnologiyanın unikal sintezidir. O, müsəlmanların harada olmasından asılı olmayaraq dini borclarını rahat və düzgün şəkildə yerinə yetirməsinə şərait yaradır. Bu alət gündəlik həyatda, səfərdə, işdə və fərdi ibadətdə vacib istiqamət göstəricisidir. Həm mexaniki, həm də rəqəmsal qiblə kompaslarından istifadə edən hər bir insan öz dininə, mənəvi dəyərlərinə və müsəlman ümmətinə bağlılığını qorumuş olur. Zaman dəyişsə də, qibləyə yönəlmək və bu birliyi yaşatmaq üçün qiblə kompası hər zaman ehtiyacımızda olacaq.
Ən çox verilən suallar
Qiblə kompası maqnit iynəsi və qiblə miqyası olan xüsusi kompasdır, istifadəçi öz şəhərini seçib iynəyə uyğun istiqamətdə qibləni tapır.
Mobil tətbiqlərdən, məsələn, Qibla Finder, Muslim Pro və ya Google Maps-dan istifadə edə bilərsiniz.
Bəli, əksər hallarda etibarlıdır. Ancaq metal obyektlər, maqnit anomaliyalar və GPS səhvləri nəticəsində az fərq yarana bilər.
Coğrafi mövqeyiniz dəyişdikcə qiblə bucağı da dəyişir, amma bir şəhərdə qiblə istiqaməti sabitdir.
Dəqiq işləyən, etibarlı və istifadəçi üçün rahat olan istənilən klassik və ya rəqəmsal kompas yaxşıdır. Mobil tətbiqlər isə gündəlik istifadə üçün daha rahatdır.
Kompas və ya mobil tətbiq, habelə günəş, ulduzlar, şəhərin xəritəsi kimi təbii əlamətlərdən istifadə etmək olar.
Bakı üçün təxminən 199°, Azərbaycanın digər bölgələrində az fərqlə cənub-qərbə doğru istiqamət.
Mexaniki (əl) kompas həmişə işləyir. Mobil tətbiqlərin bəziləri isə offline rejimdə də işləyə bilir.
İslam malları mağazalarından, onlayn platformalardan və ya bəzən apteklərdən əldə etmək mümkündür.
İslam fiqhində cüzi fərq məqbuldur, əsas məqsəd niyyətdir və böyük fərqlər olmadığı təqdirdə namaz qəbul sayılır.
