Dünya səthində hər gün milyonlarla müsəlman ibadətə başlayarkən üzlərini Məkkədəki Kəbəyə çevirir. Bu istiqamət – qiblə – sadəcə coğrafi vektor deyil, həm də dini birliyin, ortaq ritmin və ilahi əmrə itaətin rəmzidir. Qədim dövrlərdən müasir rəqəmsal dövrə qədər qiblənin dəqiqliklə müəyyən edilməsi üçün müxtəlif üsullar inkişaf etdirilib. Ərəblər səhrada ulduzlar vasitəsilə, Orta əsr alimləri trigonometriya və astrolabdan faydalanaraq ibadət yönünü təyin edirdilər. XX əsrdə kompas, rumb cədvəlləri və böyük məscid minarələrində yerləşdirilən miqyaslı kvadrantlar geniş yayıldı. Günümüzdə isə smartfon tətbiqləri, peyk məlumatları və coğrafi informasiya sistemləri qiblə hesablamasını saniyələrə endirib. Buna baxmayaraq, kompas sapması, maqnit qütblərinin yer dəyişməsi, relyef maneələri kimi amillər hələ də qeyri-dəqiqliyə yol aça bilər. Bu yazı qiblə istiqamətini tapmağın klassik və müasir metodlarını, dəqiqliyi artırmaq üçün praktiki məsləhətləri və yayılmış səhvləri analiz edir. Məqsəd səyahətdə, təhsil düşərgəsində, kənddə və ya binalar labirintində qalan hər kəsə etibarlı yön tapma alətləri təqdim etməkdir. Çünki düzgün niyyət qədər düzgün istiqamət də namazın vacib şərtlərindən biri sayılır və dini məsuliyyətlə yanaşı, elm və texnika sintezini də vacib edir.
Kompasdan İstifadənin Əsas Qaydaları
Kompas mexanizmi maqnit iynəsinin Yer maqnit sahəsinin cənub və şimal qütb xəttinə paralel düzülməsi prinsipinə dayanır. Qiblə bu baza istiqamətə bucaq əlavə etməklə tapılır. Azərbaycan ərazisi üçün Kəbənin coğrafi azimutu Bakı meridianında təxminən 208°-dir; yəni kompas oxu şimalı göstərdikdə namaz qılan 208°-ə – cənub-qərbə doğru dönməlidir.
Səyahətçi dəqiq bucaq üçün əvvəlcə yerli maqnit sapmasını hesaba qatmalıdır; geomaqnit xəritələr bu fərqi illərə görə 3–7 dərəcə arasında göstərir. Kompası avtomobil, elektrik xətti kimi metal obyektlərdən uzaq tutmaq, səthi sükunətdə sabit saxlamaq və iynənin titrəməsini gözləyərək oxumaq dəqiqliyi artırır.
Günəş Kölgəsi və Gnomon Metodu
Kölgə üsulu üçün 50–100 santimetr hündürlükdə düz çubuq dik vəziyyətdə yerə sancılır. Gün ərzində kölgənin ucunun hərəkəti dairəvari trayektoriya cızır və bu trayektoriyada ən qısa uzunluq nöqtəsi coğrafi cənubu göstərir. Bu nöqtədən əksi olan istiqamət şimal, cənub-qərb isə qiblə xəttinin başlanğıcıdır.
Daha sürətli alternativ kimi günorta vaxtı kölgə uzunluğu dəqiq ölçülərək coğrafi en dairəsinin bucaq tangensi ilə müqayisə olunur; cənub azimutuxətti təyin edildiqdən sonra Kəbənin coğrafi loqosu əlavə edilir. Buludlu havada metod işləməsə də, günəşli bölgələr üçün ən qədim və etibarlı yanaşma hesab edilir.
Ulduzlar və Astronomik Naviqasiya
Şimal yarımkürəsində Qütb ulduzu şimal coğrafi qütbün demək olar üstündə yerləşir; qiblə azimutunu tapmaq üçün “Qütb ulduzu – Kəbə” böyük dairə bucağını istifadə edirlər. Qütb ulduzuna düz baxış xəttini tapdıqdan sonra 180°-lik ox cənubu göstərir; buradan 28° sola dönməklə cənub-qərb, yəni qiblə istiqaməti alınır.
Orta enliklərdə Orion bürcünün üç kəmər ulduzu da “qiblə xətti” kimi xalq astronomiyasında anılırdı: əgər kəmər xəttini eni boyunca təxəyyül etsək, o, təqribən Məkkə xəttinə paralel düşür. Bu üsul təxmini olsa da, gecə səhrada və dənizdə ibadət üçün yol göstərirdi.
Kartoqrafik Azimut Hesablaması
Coğrafi xəritədə qiblə tapmaq üçün başlanğıc nöqtə – ibadət yerinin koordinatları – və Kəbənin koordinatları (21°25′24″ ŞM; 39°49′24″ ŞE) sferik trigonometriya düsturu ilə birləşdirilir. “Haversin” formulunda enlik və uzunluq dərəcələri radiana çevrilir, sonra sin və cos funksiyalarının cəmi hesablanır.
Xəritə üzərində cədvəllə işləməkdən çəkinənlər üçün onlayn kalkulyatorlar mövcuddur, lakin internetə çıxış yoxdursa, “qütb düzbucağı” metodu işə yarayır: meridian və paralel üzərində santimetrlə məsafə ölçülür, tərs tangens bucaq tapılır, bu da qiblə azimutunu verir.
Smartfon Tətbiqlərinin Dəqiqliyi
Mobil cihazlar daxili maqnitometr, GPS və akselerometr sensorlarının sintezindən istifadə edir. Tətbiq əvvəlcə GPS ilə coğrafi koordinatları alır, sonra azimut düsturları ilə Kəbəyə ən qısa qövsü hesablayır. Maqnitometr real vaxt şimalı müəyyən edir və tətbiq ekranında oxu qibləyə yönləndirir.
Problemlər baş verdikdə bəzən “kalibrasiya” tələb olunur: telefon havada “8” fiquru şəklində yellənərək sensorun məkan siqnalını yeniləyir. Metal stendlər və güclü elektromaqnit sahələr telefon kompasını çaşdırdığından otaq daxilində əminlik üçün cihazı pəncərə kənarında yoxlamaq məsləhətdir.
Maqnit Sapması və Təsirlər
Yer maqnit qütbləri coğrafi qütblərdən təxminən 11° fərqlənir və daim sürüşür. Bakı üçün 2025-ci ilin orta sapma göstəricisi təxminən +6°-dir. Kompas bu fərqi kompensasiya etmədikdə göstərici cənub-qərbdən yan keçir və qiblədə 300–400 metrlik xəta yarada bilər.
Sapmanı hesablamaq üçün rəsmi geomaqnit mərkəzlərinin yayımladığı onlayn kalkulyatorlara yox, səyyah almanaxlarında yerləşən illik cədvəllərə də baxmaq olar. “Deklinasiya xəritələri” illərə görə paylanan izoqramlarla vizual yardım təqdim edir.
Reliqioz Uyğunluq və Fiqhi Hökmlər
Fiqh qaydalarına görə, qibləyə nisbi yönəlmə qəbul edilir; böyük sapmalar olmasa, namaz keçərlidir. Şəriət alimləri qiblənin 45°-lik azimut sektoru daxilində nəzərdə tutulmasını kifayət sayırlar. Bunun səbəbi Kəbənin kiçik həcmli fiziki obyekt olması və Yer kürəsinin əyriliyindən doğan geodeziya çətinlikləridir.
Əgər dəqiq istiqamət bilinmirsə, tədqiqat və sual soruşmaq vacibdir; yenə də qənaətbəxş cavab alınmazsa, qəlbən zənn edilən tərəfə yönəlmək icazəlidir. Sapma səhvi sonradan aşkarlansa, namaz təzələnmir.
Qiblə Tapma Metodlarının Qarşılaşdırılması
| Metod | Dəqiqlik (±°) | Avadanlıq | Şərtlər | Yayıldığı dövr |
|---|---|---|---|---|
| Kartoqrafik hesab | 0,5–2 | Xəritə, xətkeş | Xəritə və bilik lazım | Orta əsr alimləri–bu gün |
| Kompas | 2–5 | Maqnit kompas | Sapma düzəlişi vacib | XVII əsr–bu gün |
| Günəş kölgəsi | 5–10 | Çubuq, ip | Günəşli hava | Antik dövr–bu gün |
| Ulduz navigasiyası | 7–12 | Çıpaq göz və ya sextant | Açıq səma | Qədim səyahətlər–nadir |
| Smartfon GPS | 1–3 | Telefon | Metal, EMP azlığı | XXI əsr |
Qiblə axtarışı səhrada yol göstərən ulduzdan tutmuş, orbitdə dolanan peyklərə qədər son dörd min ilin texnoloji irəliləyişini təcəssüm etdirir. Kompas iynəsinin həssas vibrasiyası, günəş kölgəsinin sakitcə qısaldığı an, ulduzun gecə üfüqündə yanan nöqtəsi və sferik trigonometrik cədvəl hamısı eyni məqsədə – Kəbəni tapmağa xidmət edir. Dəqiqlik artır, lakin əsas prinsip dəyişmir: niyyət səmimi olduqca ibadətin ruhu kamilləşir. Maqnit sapması, relyef maneələri, elektromaqnit səs-küyü texniki xətalara gətirsə də, şəriət geniş çərçivə verərək insanı çətinlikdə günaha salmır. Müasir smartfon tətbiqləri saniyələr içində istiqaməti göstərir, lakin təbii üsulları bilmək səyyahı texnologiya asılılığından xilas edir. Çubuq və kölgə, kompas və xəritə, ulduz və ay, GPS və elektromaqnit – hamısı öz zamanının imkanlarıdır və hər birinin qiyməti var. İbadət yönünün hesablanması elm, texnika və imanla yoğrulmuş universal təcrübədir: insanın yer üzündəki koordinatı göyün tərənnümü ilə ahəng təşkil edir. Bu harmoniyanı qorumaq üçün dəqiq metodları öyrənmək, eyni zamanda niyyətin təmizlik hüdudlarını genişləndirmək hər müsəlmana düşən məsuliyyətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qiblə müsəlmanların namazda üz tutduğu istiqamətdir. Bu istiqamət Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərindəki Kəbəyə doğru yönəlir. Qiblə doğru hesablanması ibadətin vacib şərtidir. İstənilən yerdə yaşayan müsəlman qibləni tapmaqla namazını yerinə yetirə bilər.
Bakıda Kəbə təxminən 208° istiqamətində, yəni cənub-qərbdə yerləşir. Gəncə və Naxçıvan zonalarında bu bucaq azacıq dəyişərək 206–209° aralığında olur. Dəqiqlik üçün yerli maqnit sapmasına düzəliş edilməlidir. Rəsmi məscidlərdə yerləşən lövhələr bu istiqaməti göstərir.
Əgər telefonunuzun maqnitometri və GPS modulu düzgün işləyirsə, tətbiqlərin xəta payı 1–3° arasında olur və qəbul ediləndir. Metal konstruksiyalar, wifi routerləri və elektrik naqilləri sensoru çaşdıra bilər. Tətbiqi kalibrasiya etmək üçün telefonla 8 fiquru çəkmək tövsiyə olunur. Batareyası zəif sensorda da səhv arta bilər.
“Geomagnetic declination” xəritəsindən yaşadığınız ilin dəyərini tapın. Məsələn, Bakı üçün +6° göstərilirsə, şimal oxuna 6° sola düzəliş edin. Beləcə coğrafi şimal müəyyən olub cənub-qərb xətti düzgün çıxar. Deklinasiya hər il dəyişir, buna görə cədvəli yeniləmək gərəkdir.
Çubuğun kölgə ucu gün ərzində bir neçə dəqiqədə bir nöqtə qoyularaq işarələnir. Ən qısa uzunluqlu nöqtə təxmini günorta vaxtına düşür və həmin an kölgə cənubu göstərir. Bu xəttin 180° əksi şimaldır. Cənub xəttinə 28° sola dönərək qiblə istiqamətini əldə etmək mümkündür.
İslam alimləri qiblənin tam bucağından 45° sağ və sol sektor daxilində niyyətlə səcdə edən şəxsin namazının səhih olduğunu bildirirlər. Yəni tam dəqiqlik mümkün deyilsə, təqribi zənn yetərlidir. Lakin imkan varsa, daha dəqiq metodlardan istifadə etmək savabdır. Məqsəd diqqətsizlikdən yox, çarəsizlikdən yaranan sapmanı əhatə edir.
Şəhər mühitində məscid minarələri və qiblə lövhələri ilk yol göstəricidir. Açıq ərazidə metal kompas ən tez nəticə verən alətdir. Kompas yoxdursa, smartfon tətbiqi aktivləşdirmək və GPS ilə azimut oxumaq rahatdır. Çöldə günəş kölgəsi və ən qısa kölgə prinsipi ən əlçatan üsuldur.
Elektron avadanlıq əlçatan olmadıqda, ulduz metodu dənizçilər və səhrada yolçular üçün alternativ olaraq qalır. Qütb ulduzunu tapmaq və cənub-qərb bucağında təqribi yön almaq mümkündür. Hava açıq, ulduzların parlak olduğu gecələr bu metod işləkdir. Lakin bu, təxmini nəticə verir.
Namaz qılarkən səhv istiqamət sonradan məlum olsa, namaz iade olunmur. Lakin növbəti vaxtlarda səhv düzəldilməlidir. Əgər yerindəcə səhv dərk olunarsa, dərhal qibləyə düzəldilib namaza davam etmək lazımdır. Qiblə axtarışına səhlənkar yanaşmaq məkruhdur.
Coğrafi hesablamalarda qiblə böyük dairə (geodezik) üzərində Kəbəyə ən qısa qövsü göstərir. Bu, xəritədə dərəcə azimutu kimi ölçülür. Nəticə düz xətt deyil, kürə səthində qövsdür. Buna görə Qərbi Qərbi Avropa ölkələrində qiblə təəccüblü şəkildə cənub-şərqə deyil, demək olar ki, şimala doğru düşür.
