QİÇS müasir dövrün ən təhlükəli və sosial cəhətdən mürəkkəb xəstəliklərindən biri hesab edilir. Bu xəstəliyin adı hər kəsə tanış olsa da, onun tibbi, sosial, psixoloji və hüquqi aspektləri barədə çoxlarının bilgiləri səthi və bəzən yanlış olur. QİÇS (Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu) insan orqanizminin immun sistemini dərin şəkildə zədələyən və ən sadə infeksiyaların, virus və parazitlərin belə ölümcül təhlükəyə çevrilməsinə səbəb olan xəstəlikdir. Son 40 ildə QİÇS bütün dünyada milyonlarla insanın həyatına təsir edib, ictimai səhiyyənin, elmi-tibbi tədqiqatların və sosial münasibətlərin mühüm problemlərindən birinə çevrilib. Azərbaycanda da QİÇS problemi dövlət və ictimaiyyət üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır; onun diaqnostikası, müalicəsi, qarşısının alınması və cəmiyyətə düzgün məlumat verilməsi ən aktual məsələlər sırasındadır. QİÇS-in yaranma səbəbləri, virusun yayılma yolları, klinik əlamətləri, diaqnostika və müalicə metodları, sosial və psixoloji nəticələri, bu xəstəliklə mübarizə strategiyaları və hüquqi-etik problemləri barədə dəqiq, elmi əsaslı və həyatın özündən götürülmüş faktlara söykənən məlumatları toplamaq hər bir vətəndaş üçün faydalı və həyati vacibdir.
QİÇS nədir və necə yaranır?
QİÇS (Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu) insan orqanizminin immun sisteminin kəskin zəifləməsi nəticəsində meydana çıxır. Bu sindromun səbəbi HİV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) adlanan bir virusdur. HİV orqanizmə daxil olduqda, birbaşa immun sisteminin əsas hüceyrələrini – CD4 limfositlərini zədələyir, onların fəaliyyətini bloklayır və tədricən sayını azaldır. Nəticədə orqanizm bakteriya, virus, göbələk, parazit və digər yoluxucu xəstəliklərə, o cümlədən bədxassəli şişlərə qarşı mübarizə qabiliyyətini itirir. QİÇS HİV infeksiyasının ən ağır, son mərhələsi kimi qəbul edilir. Yəni, QİÇS özü virus deyil, HİV infeksiyasının nəticəsi və onun orqanizmdə yaratdığı ağır immunçatışmazlığı vəziyyətidir.
HİV və QİÇS arasındakı fərqlər
Bir çox insan QİÇS və HİV anlayışlarını səhv salır. HİV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) virusun adıdır, QİÇS isə bu virusun orqanizmdə yaratdığı ağır klinik sindromdur. HİV virusu ilə yoluxan şəxsdə xəstəliyin ilk mərhələlərində heç bir əlamət müşahidə olunmaya bilər və bu mərhələ illərlə davam edə bilər. Ancaq HİV müalicə olunmazsa, immun sisteminin zəifləməsi ilə QİÇS mərhələsinə keçir, yəni xəstə artıq ən sadə infeksiyalara və şişlərə qarşı müdafiəsiz qalır. Beləliklə, HİV yoluxma, QİÇS isə bu yoluxmanın son, ağır nəticəsidir.
QİÇS-in yayılma yolları
QİÇS-in əsas yayılma yolu HİV virusudur. Virus insan orqanizminə aşağıdakı yollarla keçə bilər:
- Qan yolu ilə – eyni iynə, şprisdən istifadə, qan köçürülməsi, steril olmayan tibbi alətlər.
- Cinsi yolla – qorunmamış cinsi əlaqə zamanı virus birbaşa qan, sperma və vaginal sekretlə yoluxur.
- Anadan uşağa – hamiləlik, doğuş və ya ana südü ilə virus keçə bilər.
Virus gündəlik təmas, öpüş, qucaqlaşma, ümumi məişət əşyası, su, qida, hava-damcı və ya həşərat sancması yolu ilə keçmir.
QİÇS-in əlamətləri və klinik gedişi
QİÇS-in klinik əlamətləri virusun orqanizmdə qalma müddətinə, immun sisteminin vəziyyətinə, yanaşı xəstəliklərə və həyat tərzinə görə fərqlənir. Əvvəlcə heç bir simptom olmaya bilər (inkubasiya dövrü). Virus aktivləşdikcə aşağıdakı əlamətlər yaranır:
- Daimi yorğunluq, halsızlıq
- Qızdırma, titrətmə, tərləmə (xüsusən gecələr)
- Çəki itkisi, iştahsızlıq
- Səbəbsiz dərialtı səpgilər, limfa düyünlərinin böyüməsi
- Uzun sürən ishal, ağız və boğazda yaralar
- Yanaşı infeksiyalar (tuberkulyoz, pnevmoniya, göbələk və parazit infeksiyaları)
- Onkoloji xəstəliklərə meyllilik
Cədvəldə QİÇS-in mərhələləri və klinik xüsusiyyətləri:
| Mərhələ | Klinik əlamətlər və xüsusiyyətlər |
|---|---|
| Erkən mərhələ | Simptomsuz və ya qripəbənzər hallar, yüngül limfadenopatiya |
| Gecikmiş mərhələ | İmmunitetin zəifləməsi, tez-tez infeksiyalar, çəki itkisi |
| QİÇS mərhələsi | Ağır infeksiyalar, onkoloji şişlər, çoxlu yanaşı xəstəlik |
QİÇS-in diaqnostikası
QİÇS-in diaqnozu yalnız xüsusi laborator analizlər vasitəsilə qoyulur. HİV infeksiyası üçün əsas testlər:
- ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay)
- Western blot
- PCR (polimeraza zəncirvari reaksiya)
- İmmun sistemin (CD4 hüceyrələri və virus yükü) monitorinqi
Bu testlər dövlət və özəl laboratoriyalarda aparılır. QİÇS və HİV diaqnozu gizli, könüllü və məxfi qaydada qoyulur.
QİÇS-in müalicəsi və profilaktikası
QİÇS-in müalicəsi üçün əsas yanaşma HİV-ə qarşı antiretrovirus preparatların (ART) qəbulu, yanaşı infeksiyaların və xəstəliklərin müalicəsidir. Müasir dərmanlar HİV-in inkişafını ləngidir, xəstənin həyat keyfiyyətini və müddətini artırır. QİÇS-in tam sağalması hələ mümkün deyil, amma düzgün müalicə, sağlam həyat tərzi və psixoloji dəstək xəstələrin uzun illər aktiv yaşamasını təmin edir.
Profilaktika tədbirlərinə aşağıdakılar daxildir:
- Qoruyucu tibbi vasitələrdən istifadə (prezervativ, steril alət)
- Təhlükəsiz qan köçürülməsi və donor nəzarəti
- Hamilə qadınların yoxlanması və profilaktik dərman qəbulu
- Narkotik maddələrdən və iynə paylaşımından çəkinmək
- Maarifləndirici təlim və ictimaiyyətin məlumatlandırılması
QİÇS-lə yaşayan insanların hüquqları və sosial vəziyyəti
QİÇS-lə yaşayanlar Azərbaycanda dövlətin və cəmiyyətin müdafiəsi altındadır. Onların tibbi, sosial, psixoloji dəstək və hüquqi müdafiəyə çıxışı təmin olunmalıdır. Diskriminasiya, ayrı-seçkilik, damğalanma hallarına yol verilməməli, QİÇS-lə yaşayanların iş, təhsil, ailə, sosial təminat hüquqları qorunmalıdır. Xəstələrə sosial xidmət, psixoloji dəstək, ailə məsləhətləri, anonimlik və konfidensiallıq təmin edilir.
QİÇS-in sosial-psixoloji aspektləri və cəmiyyətə təsiri
QİÇS yalnız tibbi yox, eyni zamanda sosial-psixoloji problemdir. Xəstələrdə depressiya, qorxu, sosial təcrid, damğalanma hissi yaranır. Cəmiyyətdə maarifçilik, tolerantlıq və düzgün informasiya yaymaqla bu problemlərin qarşısını almaq mümkündür. QİÇS-in yayılması və təsiri ilə mübarizədə dövlət, vətəndaş cəmiyyəti, KİV, ailə və məktəb birgə səylə çalışmalıdır.
Bir şeyi izah edən zaman QİÇS-ə qarşı mübarizə mərhələlərini belə bölmək olar:
- Yoluxma riskinin azaldılması və maarifləndirmə
- Erkən diaqnostika və gizli testin təşviqi
- Müalicənin vaxtında başlanması və davamlılığı
- Psixoloji və sosial dəstək
- Diskriminasiya və damğalanmaya qarşı mübarizə
QİÇS-in dünyada və Azərbaycanda statistikası
Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) son məlumatlarına əsasən, hər il milyonlarla insan HİV və QİÇS-ə yoluxur. Azərbaycanda son illərdə HİV-in yayılmasına qarşı mübarizə gücləndirilib, yoluxma halları daha çox risk qrupları arasında müşahidə olunur. Dövlət tərəfindən QİÇS-in profilaktikası və müalicəsinə böyük diqqət ayrılır.
QİÇS müasir dövrün ən böyük sağlamlıq və sosial problemlərindən biri olaraq cəmiyyətin bütün üzvlərini maarifləndirir, birlik və dəstəyə çağırır. Hər kəs öz sağlamlığı və ətrafdakıların rifahı üçün bu xəstəlik barədə dəqiq və səmimi biliklərə malik olmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
QİÇS (Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu) insan immun sisteminin kəskin zəifləməsinə səbəb olan, əsasən HİV virusunun nəticəsində yaranan ağır xəstəlikdir.
HİV insan immunçatışmazlığı virusudur və insanı yoluxdurur. QİÇS isə bu virusun orqanizmdə yaratdığı son və ağır mərhələnin adıdır.
QİÇS əsasən qan yolu, qorunmamış cinsi əlaqə və anadan uşağa (doğuş və süd vasitəsilə) keçir. Gündəlik təmasda yoluxmur.
Daimi yorğunluq, qızdırma, sürətli çəki itkisi, limfa düyünlərinin böyüməsi, uzun sürən ishal, dəri və ağızda yaralar, tez-tez infeksiyalar.
Xüsusi laborator testlər – ELISA, Western blot, PCR və CD4 hüceyrələrinin səviyyəsi ilə diaqnoz qoyulur.
QİÇS tam sağalmır, amma HİV-ə qarşı antiretrovirus müalicə ilə xəstəliyin gedişi ləngidilir və xəstə uzun müddət yaşaya bilir.
Qan, tibbi alətlər və cinsi əlaqədə qoruyucu vasitələrdən istifadə, hamilə qadınların profilaktikası və narkotiklərdən uzaq durmaq əsas tədbirlərdir.
Onlar tibbi, sosial, psixoloji və hüquqi müdafiəyə, anonimliyə, ayrı-seçkilik və damğalanmadan qorunma hüququna malikdir.
Xəstələrdə depressiya, sosial təcrid və damğalanma yarada bilər, cəmiyyətdə isə maarifçilik, tolerantlıq və dəstək vacibdir.
Azərbaycanda profilaktika, diaqnostika və müalicə sahəsində dövlət proqramları mövcuddur, HİV-in yayılmasının qarşısı üçün maarifləndirmə gücləndirilir.
