Qısa Gömrük Bəyannaməsi: Hüquqi Əsası, Elektron Bildirişin Dövriyyəyə Təsiri

Sərhəd ticarəti sürətləndikcə gömrük orqanlarının məlumat ehtiyacları da eyni templə artır. Malların ölkəyə daxil olduğu andan sərbəst dövriyyəyə buraxılanadək bütün mərhələlərdə risk analizinin aparılması, statistikanın tamlığı və fiskal nəzarətin dəqiqliyi üçün əvvəlcədən elektron məlumat axını vacibdir. Qısa Gömrük Bəyannaməsi anlayışı məhz bu zərurətdən doğub: yükün fiziki gəlməsindən xeyli əvvəl daşıyıcı və ya ekspeditor minimal rekvizitlərlə gömrük sisteminə ilkin bildiriş ötürür. Bu informativ paket konteynerin yükləmə limanından boşaldılma terminalına qədər izlənilməsinə imkan verir, qanunsuz ticarət riskini azaldır, həm də logistik zəncirə vaxt qazandırır. Avropa İttifaqının ICS, ABŞ-ın AMS modellərində tətbiq edilən prosedur Azərbaycan Gömrük Məcəlləsinin 71-73-cü maddələrində “qısa bəyannamə” adı ilə təsbit olunub. E-ticarətin və sürətli poçt göndərişlərinin həcmi artdıqca, xüsusən hava nəqliyyatında partiya sayı kəskin çoxalır; qısa bəyannamə risk profilini əvvəlcədən hesablamaqla gömrük müayinəsini cibləşdirir. Elektron sistemin inteqrasiyasında blokçeyn texnologiyasının testləri aparılır ki, bu da sənədin dəyişilməzliyini gücləndirir. Maliyyə vəsaitlərinin bağlanma dövrü azaldığı üçün idxalatçı dövriyyə kapitalını daha effektiv idarə edir, sərhəddə qulluq xərcləri isə minlərlə saatlıq işçi resursuna qənaət gətirir. Beynəlxalq ekspeditorlar da öz növbəsində real vaxtda status sorğusu edib müştərini gecikmələrdən xəbərdar edə bilir. Qısa Gömrük Bəyannaməsinin tətbiqi logistika sektorunda şəffaflıq, gömrük orqanlarında analitik güc, bütövlükdə iqtisadiyyatda rəqabət qabiliyyəti yaradır.

Qısa Gömrük Bəyannaməsinin hüquqi əsası

Gömrük Məcəlləsinə əsasən, ölkəyə gətirilən bütün yüklər haqqında ilkin məlumat elektron formada təqdim olunmalıdır. Bu bəyannamə daşıyıcı, gömrük brokeri və ya mal sahibinin məsuliyyəti altında formalaşdırılır. Dövlət Gömrük Komitəsi bir pəncərə portalı vasitəsilə sənədi qəbul etdikdən sonra unikal referens nömrəsi verir.
Hüquqi tələb malların gəlməsinədək ən geci iki saat əvvəl bəyannamənin sistemə daxil edilməsidir; dəniz nəqliyyatında bu müddət 24 saat təşkil edir. Elektron imza ilə təsdiqlənmiş informasiya təsnifat kodu, göndərici-alıcı rekviziti, nəqliyyat vasitəsinin nömrəsi və yükün təsviri kimi minimum dörd blokdan ibarətdir.

Elektron bildirişin dövriyyəyə təsiri

Qısa bəyannamə risk analizi moduluna ötürüldükdən sonra avtomatik filtrləmə alqoritmi yükləri yaşıl, sarı və qırmızı koridorlara ayırır. Yaşıl koridorda fiziki yoxlama olmadan tranzit davam edir, bu halların payı təxminən 70 faizdir.
Sarı zonada sənəd üzərində əlavə sorğu, qırmızıda isə fiziki baxış tələb olunur; nəticədə resurslar riskli partiyalara yönəlir. Bu optimizasiya zamanı bir konteynerin saxlanma xərci gündəlik 85–100 dollar azalır, liman çevrim dövrü isə 12–18 saat qısalır.

Bəyannamənin məzmunu və struktur kodları

Forma ICS-2 standartına uyğun XML sxemi ilə ötürülür. <HEADER> blokunda bəyannamənin nömrəsi, <TRADER> bölməsində iştirakçı kodları, <GOODS> hissəsində Malın Harmonized System kodu, miqdarı və bəy qiyməti göstərilir.
Əgər yük konteynerlə daşınırsa, <CONTAINER> tag-ı daxil edilir və ISO 6346 nömrəsi qeyd olunur. Məlumat tamlığına görə sistem avtomatik sintaksis yoxlaması aparır, səhv aşkarlasa rejection statusu qaytarır.

Daşıyıcıların öhdəlikləri və məsuliyyət

Hava yolu şirkətləri yükləmə manifestini IATA CIMP standartı ilə hazırlayır və ona qısa gömrük məlumatlarını əlavə edir. Əgər sənəd gecikərsə, gömrükdə penaltı cəriməsi tətbiq oluna bilər; məbləğ yük dəyərinin 0,5–2 faizi aralığındadır.
Avtomobil nəqliyyatında sürücüyə aid məsuliyyət daha məhdud olsa da, TIR karnetindən əlavə ENS (Entry Summary Declaration) təqdim etməli olan ekspeditor real bəyannamə sahibi sayılır. Bu modeldə agentlik müqaviləsi risk bölüşdürməsini tənzimləyir.

Risk təhlili və seleksiya alqoritmləri

Gömrük informasiya sistemi beynəlxalq səlahiyyətli iqtisadi operator reyestrinə baxaraq etibarlı şirkətləri aşağı risk profili ilə işarələyir. Yükün mənşə ölkəsi, HS kodu, daşıyıcının cərimə tarixi kimi 40-dan çox meyar skorlama alqoritmində istifadə olunur.
Yüksək risk balı toplayan bəyannamə qırmızı koridor siyahısına düşür və rentgen yoxlaması, kimyəvi laboratoriya analizi tələb oluna bilir. Statistikaya görə, risk seleksiyası fiziki baxışa yönəldilmiş partiyaların 28 faizində pozuntu aşkar etməyə imkan verib ki, bu da təsadüfi seçmə ilə müqayisədə üç dəfə səmərəlidir.

İstisnalar və sadələşdirilmiş prosedurlar

Poçt bağlamaları, diplomatik yüklər və humanitar yardım partiyaları qısa bəyannamədən istisna edilə bilər, lakin daşıyıcı əvvəlcədən xüsusi status tələbini gömrük orqanına göndərməlidir. Səlahiyyətli iqtisadi operator sertifikatı olan şirkətlər üçün bəyannamə təqdimetmə müddəti daha qısadır.
Üstəlik, low value consignment kateqoriyasında (1000 dollaradək) mallar üçün ərizənin minimal sahələri doldurulur. Bu sadələşdirmə sürətli çatdırılma sektorunda gündə 50 mindən çox bəyannamənin cəmi iki kliklə sistemə düşməsini təmin edir.

Sənəd dəyişikliyi və ləğv prosedurları

Əgər yolda konteyner nömrəsi dəyişərsə və ya mal miqdarı yenilənərsə, bəyannaməyə müvafiq düzəliş edilmiş bildiriş göndərilir. İkinci bildiriş əvvəlki versiyanı avtomatik qüvvədən salır və dəyişiklik tarixçəsi blockchain-lə möhürlənir.
Yük reysdən çıxarılırsa, bəyannamə ləğv sorğusu edilə bilər. Sistem ləğv statusunu təsdiqlədikdən sonra cərimə tətbiq olunmur, lakin sonrakı 24 saat ərzində yeni bəyannamə təqdim etmək tələb olunur.

Rəqəmsal transformasiya və gələcək planlar

Gömrük Komitəsi API inteqrasiyası vasitəsilə ekspeditor sistemlərinə birbaşa qoşulma imkanı yaradır. AI modulu şəkil tanıma üsulu ilə skan edilmiş manifestdəki HS kodu ilə bəyannamə kodunu müqayisə edərək uyğunsuzluğu dərhal flag edir.
2026-cı ildən ENS məlumatlarının regional gömrük ittifaqları arasında paylaşılması planlaşdırılır; bu, tranzit yüklərə əvvəlcədən icazə alaraq sərhəd tıxacını sıfıra endirəcək. Gələcəkdə elektron qısa bəyannaməyə karbon izi göstəricisi daxil etmək də hədəfdir.

Qısa Gömrük Bəyannaməsi zamanında məlumat axını quraraq nəqliyyat zəncirinin dayanıqlı işləməsini təmin edir, gömrük orqanlarına isə riskli partiyaları hədəfə almaq üçün analitik baza yaradır. Yük gəlmədən öncə şəkillənən elektron iz malların mənşə təftişini, sertifikatların doğrulanmasını və fiskal proqnozların dəqiqləşdirilməsini asanlaşdırır. Daşıyıcılar və logistika şirkətləri üçün bu prosedur terminal dayanma vaxtını azaldır, konteyner dövriyyəsini sürətləndirir və saxlanma xərclərini endirir. Sahibkar isə kapitalın dövriyyə müddətini optimallaşdırır, çünki sərhədin keçilməsi prosesində öngörülsüz gecikmə ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Eyni zamanda, qabaqcadan təqdim edilən məlumatlar sayəsində qanunsuz ticarət, saxta mənşə sertifikatları və təhlükəli yüklər daha erkən aşkar olunur. Rəqəmsal imzanın, API inteqrasiyasının və blokçeyn möhürlərinin əlavə edilməsi sənədin dəyişdirilmə riskini minimuma endirir və hüquqi mübahisələrdə dəqiq sübut bazası yaradır. Beynəlxalq təcrübənin göstərdiyi kimi, elektron qısa bəyannamə gələcəkdə gömrük-keçid proseslərinin tam avtomatlaşdırılmasına, hətta sürücüsüz nəqliyyat vasitələrinin sərhədi fasiləsiz keçməsinə yol açacaq. Beləliklə, Qısa Gömrük Bəyannaməsi həm dövlətin vergi toplama imkanlarını gücləndirir, həm də biznesə vaxt və maliyyə təkanları verir.

Ən Çox Verilən Suallar