Qısnama : Əlamətləri,Psixoloji və Sosial Təsiri

Cəmiyyətin sağlam inkişafı üçün hər bir fərdin fiziki, psixoloji və sosial rifahı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son dövrlər “qısnama” anlayışı, xüsusilə məktəblərdə, iş yerlərində, ailədə və sosial mühitdə çox aktual problemə çevrilib. Qısnama — kiməsə zorbalıq etmək, psixoloji və ya fiziki təzyiqlərlə təhqir, alçaltma, hədələmə, təcrid və davamlı xoşagəlməz münasibətlərlə insanı narahat etməyi ehtiva edir. Bu fenomen ingilis dilində “bullying” adlandırılır və bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda getdikcə ciddi sosial-psixoloji məsələyə çevrilir. Qısnama həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün travmatik nəticələrə səbəb olur, fərdin özgüvənini və həyat keyfiyyətini azaldır.

Qısnama nədir? – Anlayışın əsas mahiyyəti

Qısnama – bir və ya bir neçə şəxsin başqa bir insana təkrarlanan, məqsədli və zərərverici şəkildə psixoloji, fiziki və ya sosial təsir göstərməsidir. Bu, təhqir, lağ, hədələmə, alçaltma, təcrid, ictimai mühitdən uzaqlaşdırma, sözlü və ya qeyri-verbal zorakılıq kimi müxtəlif formalar alır. Qısnama fərdin ləyaqətinə, azadlığına və psixoloji sağlamlığına zərbə vurur, onun cəmiyyətə adaptasiyasını çətinləşdirir. Bəzən qısnama birbaşa, bəzən isə dolayı yollarla həyata keçirilir. Ən pisi isə, bu cür davranışlar uzun müddət davam edərsə, zərərçəkənin psixikasında dərin izlər buraxır və onu özünəqapanmağa, depressiyaya, hətta ağır sosial problemlərə aparıb çıxara bilər.

Qısnama növləri və əlamətləri

Qısnama müxtəlif formalarda təzahür edir və əsasən dörd növə bölünür: fiziki qısnama (döymək, itələmək, zərbə vurmaq), psixoloji qısnama (lağ etmək, təhqir, təhdid, alçaltma), sosial qısnama (qruplardan təcrid, arxasınca danışmaq, şayiə yaymaq) və kiberqısnama (sosial şəbəkələrdə, messencerlərdə zorbalıq, təhqir və şantaj). Fiziki qısnama daha çox məktəblərdə və ictimai yerlərdə rast gəlinir, lakin psixoloji və sosial qısnama bəzən gözəgörünməz və daha ağır nəticələrə səbəb olur. Kiberqısnama isə son illərdə texnologiyanın inkişafı ilə aktuallaşıb, internet mühitində insanlara qarşı təzyiqlər artır. Qısnamanın əsas əlamətləri arasında fərdin özgüvənində azalma, qapanıqlıq, qorxu, dərs və ya işdən yayınma, emosional gərginlik, hətta fiziki narahatlıqlar yer alır.

Qısnamaya səbəb olan amillər

Qısnama heç vaxt səbəbsiz yaranmır. Bu fenomenin əsas səbəbləri arasında ailədə, məktəbdə və cəmiyyətdə baş verən psixoloji gərginliklər, düzgün tərbiyənin olmaması, ailədaxili zorakılıq, diqqətsizlik, sosial-iqtisadi problemlər, uşaqların və ya böyüklərin özünüifadə imkanlarının məhdudluğu, liderlik uğrunda rəqabət, stereotiplər, ayrı-seçkilik və ya fərqli olana qarşı dözümsüzlük dayanır. Bəzən qısnama edən şəxslər öz daxili komplekslərini, həyatdakı uğursuzluqlarını bu yolla kompensasiya edirlər. Sosial mühitdə lider rolunda olanlar zəif hesab etdikləri şəxsləri hədəf seçir və onlara müxtəlif üsullarla təzyiq göstərirlər.

Qısnamanın psixoloji və sosial təsirləri

Qısnama zərərçəkənin həyatına çox ciddi mənfi təsir göstərir. Fərdin özünəinamı sarsılır, o, qorxu, tənhalıq, depressiya, təşviş, utancaqlıq kimi mənfi hisslərlə üzləşir. Uşaqlar və yeniyetmələr arasında qısnama halları travmatik nəticələrə, dərsdən yayınma, nailiyyətin azalması, hətta intihar halları ilə nəticələnə bilər. Böyüklərdə isə bu, iş yerində məhsuldarlığın azalmasına, sosial münasibətlərin pozulmasına, psixosomatik xəstəliklərə, ailədaxili gərginliyə səbəb olur. Sosial təsirlər arasında ictimai təcrid, qrupdan və cəmiyyətdən uzaqlaşma, dostluq münasibətlərinin pozulması, kollektivdə narahatlıq və inamsızlıq da qeyd olunur. Qısnamanın yaratdığı travmalar bəzən ömürlük davam edir və fərdin şəxsiyyətinin formalaşmasına mane olur.

Məktəbdə qısnama və onun qarşısının alınması

Ən çox müşahidə olunan qısnama hallarından biri məktəb qısnamasıdır. Məktəblilərin yaş fərqi, fiziki və ya zehni imkanları, sosial vəziyyəti, görünüşü, danışıq tərzi, geyimi və s. səbəblər uşaqları zorakılığa hədəf edir. Müəllim və valideynlərin diqqətsizliyi, məktəbdə sağlam psixoloji mühitin olmaması bu prosesin dərinləşməsinə şərait yaradır. Qısnamadan əziyyət çəkən uşaqlar adətən susur, özlərinə qapanır və kömək istəməyə çəkinirlər. Ona görə də məktəblərdə psixoloq və sosial işçilərin fəaliyyəti gücləndirilməli, müəllimlər və valideynlər maarifləndirilməlidir. Qısnamanın qarşısının alınması üçün ən vacib tədbirlərdən biri, uşaqlara empatiya və düzgün ünsiyyət bacarıqları öyrətməkdir.

İş yerində və cəmiyyətdə qısnama

Qısnama təkcə məktəblərdə yox, iş yerlərində və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində də müşahidə edilir. İş yerində qısnama – mobbinq adlanır və əsasən rəhbərlərin və ya həmkarların bir işçiyə qarşı davamlı psixoloji təzyiqi ilə xarakterizə olunur. İş yerində mobbinq nəticəsində işçi öz peşəkar qabiliyyətlərinə şübhə etməyə başlayır, əmək məhsuldarlığı azalır, hətta işdən çıxmaq məcburiyyətində qalır. Cəmiyyətdə isə, xüsusilə müxtəlif sosial qruplara, etnik və dini azlıqlara, cinsiyyətə görə qısnama halları müşahidə olunur. Bu, sosial gərginlik, ayrı-seçkilik və qarşıdurmaların yaranmasına səbəb olur.

Kiberqısnama və yeni dövrün təhlükələri

Son illərdə texnologiyanın və internetin inkişafı ilə birlikdə kiberqısnama halları sürətlə artır. Sosial şəbəkələr, messencerlər, forumlar, oyun platformalarında insanlara qarşı psixoloji zorakılıq, təhqir, təhdid, şayiə yayılması, foto və videoların icazəsiz paylaşılması, hesabların sındırılması kimi hallar kiberqısnama kimi qiymətləndirilir. Xüsusilə uşaqlar və gənclər bu cür təzyiqlərə daha çox məruz qalır. Kiberqısnamaya qarşı mübarizə üçün valideyn nəzarəti, maarifləndirici tədbirlər, sosial şəbəkə platformalarında təhlükəsizlik alətləri və hüquqi tənzimləmələr vacibdir. Qısnamanın bu növü 24/7 baş verə bilər və qurbanı heç bir yerdə təhlükəsiz hiss etməməsinə səbəb olur.

Qısnamaya qarşı hüquqi və psixoloji tədbirlər

Bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda qısnamaya qarşı hüquqi tədbirlər görülür. Cinayət Məcəlləsində zorakılıq, təhqir, şantaj və başqa formalar qanunla qadağandır və cəzalandırılır. Məktəblərdə, universitetlərdə və iş yerlərində isə psixoloq dəstəyi, maarifləndirmə proqramları, profilaktik seminarlar və qaynar xətlər yaradılır. Qısnamaya məruz qalan şəxs psixoloq, sosial işçi, müəllim və ya hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edə bilər. Cəmiyyətdə empatiyanın, qarşılıqlı hörmətin və düzgün ünsiyyətin təşviqi də mühüm rol oynayır. Qurbanın özünü güclü hiss etməsi, ailə və dostların dəstəyi, özünə inamın artırılması qısnamanın təsirini azaltmaq üçün vacib amillərdir.

Qısnamadan qorunma yolları və tövsiyələr

Qısnamadan qorunmaq üçün bir neçə əsas məqam var. İlk növbədə, insan öz hüquqlarını bilməli və qorumağı bacarmalıdır. Qısnama ilə qarşılaşan şəxs bu barədə susmamalı, etibar etdiyi böyüklərə və ya müvafiq orqanlara məlumat verməlidir. Məktəblərdə, universitetlərdə və iş yerlərində kollektiv dəstək və birgə tədbirlər mühüm rol oynayır. Empatiyanın, birgə oyun və fəaliyyətlərin təşviqi, fərqli olana hörmət və dəyər verilməsi mühiti sağlamlaşdırır. Valideynlər və müəllimlər uşaqların davranışlarını izləməli, onların problemlərinə həssas yanaşmalıdır. Kiberqısnamadan qorunmaq üçün isə internetdə şəxsi məlumatların paylaşılmasına diqqət edilməli, naməlum şəxslərlə ünsiyyət məhdudlaşdırılmalıdır.

Qısnama, yəni zorbalıq və bullying, cəmiyyətin bütün təbəqələrinə ciddi zərbə vurur və fərdlərin psixoloji, sosial və fiziki sağlamlığını sarsıdır. Bu problemlə mübarizə yalnız fərdi deyil, həm də ictimai məsuliyyətdir. Maarifləndirmə, hüquqi tədbirlər, psixoloji dəstək və kollektiv səylər sayəsində qısnamanın qarşısını almaq mümkündür. Cəmiyyət olaraq hər birimiz zorakılığa, təhqirə və ayrı-seçkiliyə yox deməli, empatiyanı, birgəyaşayışı və hörməti təşviq etməliyik. Qısnamaya qarşı mübarizə aparmaqla gələcəyin daha sağlam və təhlükəsiz cəmiyyətini formalaşdıra bilərik. İnsan ləyaqətinin, hüquqlarının və rifahının qorunması ən böyük dəyər olmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar