Qısqac(Dəriqanadlılar) : Bioloji Təsviri,Yayılma Arealı

Qısqaclar (latınca: Dermaptera) — xalq arasında tez-tez rast gəlinən, özünəməxsus görünüşü və maraqlı həyat tərzi ilə fərqlənən cücülərdən biridir. Onlar “dəriqanadlılar” dəstəsinə aid olub, əsasən gecə həyatı sürürlər və təbiətin müxtəlif ekosistemlərində geniş yayılıblar. Qısqaclar adətən nəmli yerlərdə, torpağın, yarpaq qatının və köhnə ağac kötüklərinin altında, habelə evlərin zirzəmilərində və bağlarda yaşayırlar. Onların ən diqqətçəkən xüsusiyyəti bədənin arxa hissəsində yerləşən və qısqac şəklində formalaşmış əlavələridir. Bu əlavələr, həm müdafiə vasitəsi, həm də yemək tapmaq, cütləşmək üçün istifadə olunur. Qısqaclar barədə cəmiyyət arasında müxtəlif miflər və yanlış təsəvvürlər olsa da, əslində, bu canlılar ekosistemdə mühüm rol oynayır və bir çox zərərvericilərin təbii düşmənidir.

Qısqacların öyrənilməsi elmi baxımdan da əhəmiyyətlidir. Onlar təkcə morfoloji deyil, həm də davranış xüsusiyyətləri ilə digər cücülərdən fərqlənirlər. Qısqaclar dünyanın əksər ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da geniş yayılıb və yerli fauna üçün tipik nümayəndələrdəndir. Onların həyatı, yaşayış mühiti, qidalanma xüsusiyyətləri, çoxalması və insanlarla əlaqəsi daim araşdırma mövzusu olmuşdur. İndi isə, qısqacların biologiyası, ekoloji rolu və maraqlı həyat tərzi barədə geniş, dəqiq və peşəkar məlumat təqdim edilir.

Qısqacların bioloji təsviri və morfoloji xüsusiyyətləri

Qısqaclar morfoloji baxımdan olduqca fərqlidirlər. Bədənləri uzun, yastı və parlaqdır, rəngi əsasən tünd qəhvəyi, qara və ya sarımtıl olur. Qısqacların ən əsas əlaməti bədənin arxa hissəsində yerləşən, güclü və iti qısqaclar (cerci) adlanan əlavələrdir. Bu qısqaclar erkəklərdə daha uzun və əyrixətli, dişilərdə isə nisbətən qısa və düz olur. Onların funksiyası müxtəlifdir: müdafiə, cütləşmə, yem tapmaq, hətta bəzən qida qəbulunda köməkçilik.

Qısqacların baş hissəsi iri, iki böyük mürəkkəb göz, qısa bığcıqlar və ağız orqanlarından ibarətdir. Onların iki cüt qanadı olur: ön qanadlar dəri kimi sərt və qısa, arxa qanadlar isə nazik və pərli olub, bükülü şəkildə bədənin altında gizlənir. Lakin qısqaclar nadir hallarda uçurlar və adətən yerdə sürünərək hərəkət edirlər. Ayaqları uzun və güclü olub, torpaqda asanlıqla hərəkət etməyə imkan verir.

Qısqacların növləri və yayılma arealı

Qısqacların dünyada təxminən 2 minə yaxın növü mövcuddur və onlar müxtəlif coğrafi zonalarda, o cümlədən subtropik, tropik, mülayim və hətta bəzi soyuq bölgələrdə də yayılıb. Azərbaycanda ən çox rast gəlinən növü “adi qısqac” (Forficula auricularia) sayılır. Bu növlər xüsusilə bağlarda, bostanlarda və ev ətrafında geniş yayılıb. Qısqaclar torpaq üstü və ya torpaq altında, bəzən isə odun yığınlarında, köhnə kütüklərdə və hətta insan məskənlərində yaşayırlar.

Onların bəzi növləri tamamilə torpaq altında həyat sürür, bəziləri isə yalnız nəmli və kölgəli yerlərdə olur. Qısqaclar özlərinin fərqli morfoloji əlamətlərinə, davranış xüsusiyyətlərinə və ekoloji tələblərinə görə müxtəlif növlərə ayrılır. Onlar çox vaxt gecə aktiv olur, gündüzlər isə gizlənirlər.

Qısqacların qidalanma xüsusiyyətləri və ekosistemdə rolu

Qısqaclar əsasən omnivor, yəni hərçey yeyən canlılardır. Onlar əsasən bitkilərin yumşaq hissələrini, meyvə və tərəvəzləri, həşərat sürfələrini, zərərvericiləri, hətta kiçik həşəratları və cəsədləri yeyirlər. Qısqaclar təbii mühitdə çox vaxt zərərvericilərin — eləcə də bitkilərin yarpaqlarını və toxumlarını məhv edən cücülərin yumurtalarını və sürfələrini məhv edərək faydalı rol oynayır.

Onlar çürümüş bitki qalıqlarını, yarpaqları, meyvə qalıqlarını da yeyir, bununla da torpaqda üzvi maddələrin parçalanmasını və humusun əmələ gəlməsini sürətləndirirlər. Bəzi hallarda isə, xüsusilə nəmli şəraitdə və qida bolluğunda qısqaclar meyvə və tərəvəzlərə zərər vura bilirlər, lakin ümumi mənzərədə onlar daha çox faydalı hesab edilirlər.

Qısqacların həyat tsikli və çoxalması

Qısqaclar yumurta qoymaqla çoxalırlar. Dişi qısqaclar yerə, torpağın və ya yarpaq qatının altına 30-50 ədəd yumurta qoyur. Maraqlıdır ki, qısqac dişiləri yumurtalarını qoruyur və onlara qulluq edir. Dişi ana yumurtaları nəm saxlayır, tez-tez təmizləyir və yumurtadan çıxan sürfələrlə bir müddət birlikdə qalır. Sürfələr bir neçə dəri dəyişməsindən (qurdalama mərhələsi) keçərək tədricən yetkin qısqaca çevrilir.

Bu mərhələ adətən bir neçə həftə və ya ay davam edir, iqlim və ekoloji şəraitdən asılı olaraq dəyişir. Yetkin qısqaclar payız və ya yaz aylarında yeni nəsil verirlər. Qısqacların belə inkişaf tsikli onların təbii mühitə asanlıqla uyğunlaşmasına imkan verir.

Qısqacların müdafiə üsulları və davranışı

Qısqacların əsas müdafiə üsulu arxa hissədə yerləşən qısqac formalı əlavələridir. Təhlükə hiss etdikdə onlar bu qısqaclarla müdafiə olunur, bəzən isə düşməni qorxutmaq üçün təhdidedici hərəkətlər edirlər. Qısqaclar həmçinin xüsusi ifrazat vasitəsilə düşmənləri uzaqlaşdırır və özlərini qoruyurlar. Bəzi növlər isə qorxduqda xüsusi pis qoxulu maye ifraz edə bilər.

Qısqaclar sosial davranış göstərməsələr də, bəzi növlərdə ailəvi qruplaşmalar müşahidə edilir, xüsusən ana və balaları bir müddət birlikdə qalır. Onlar gecə aktiv olub, gündüzlər gizlənirlər və işıqa həssasdırlar.

Qısqacların insan həyatı üçün əhəmiyyəti və təsiri

Qısqaclar insanlar üçün təhlükəli deyil, onlar nə zəhərli, nə də dişləyici deyillər. Əksinə, bağ və bostanlarda zərərverici həşəratların məhvində və torpağın təmizlənməsində faydalı rol oynayırlar. Qısqacların təsərrüfatda nəzarətsiz artması isə bəzi hallarda məhsula ziyan vura bilər, bu halda onların sayı nəzarətdə saxlanmalıdır.

Eyni zamanda, qısqaclar xalq arasında yanlış şəkildə qorxulu və təhlükəli hesab olunur, bəzən “qulağa girir” deyə miflər dolaşır. Halbuki, qısqacların insan orqanizmi üçün heç bir zərəri yoxdur və belə hallar elmi baxımdan təsdiqlənməyib.

Qısqacların mübarizəsi və nəzarəti

Əgər qısqacların sayı bağ və bostanlarda artarsa və məhsula real zərər verirsə, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz üsullarla onların sayı azaldıla bilər. Ən yaxşı üsul nəmli yerlərin qurudulması, yarpaq yığınlarının təmizlənməsi və torpaq altının boşaldılmasıdır. Kimyəvi vasitələrdən yalnız zərurət olduqda, və ekosistemə zərər verməmək üçün istifadə edilməlidir.

Qısqacların təbii düşmənləri arasında quşlar, kirpilər, bəzi sürünənlər və digər həşərat yeyən canlılar var. Təbiətdə bioloji tarazlıq onların sayının sabit qalmasını təmin edir.

Qısqacların elmi araşdırılması və əhəmiyyəti

Qısqaclar entomologiya (cücülər haqqında elm) üçün xüsusi maraq doğuran canlılardır. Onların davranışı, çoxalma xüsusiyyətləri, ekosistemdəki rolu və adaptasiya qabiliyyəti elmi cəhətdən daim araşdırılır. Qısqacların müxtəlif növləri müxtəlif bölgələrdə spesifik şəraitə uyğunlaşmaqla təbiətin canlı müxtəlifliyinə dəyər qatır. Onların öyrənilməsi bioloji mübarizə və ekoloji maarifləndirmə baxımından da vacibdir.

Qısqaclar haqqında miflər və reallıq

Xalq arasında qısqaclarla bağlı bir çox miflər dolaşır. Bəzən onların insan orqanizminə təhlükəli olduğu, qulağa girib beyinə ziyan vurduğu iddia edilir. Lakin bu, yalnız mifdir və elmi əsaslandırması yoxdur. Qısqaclar adətən insanlara yaxınlaşmır və təhlükə hiss etdikdə dərhal gizlənirlər. Onlar sadəcə öz təbii mühitlərində, torpaqda, yarpaq qatında və bitki qalıqları arasında yaşayırlar.

Qısqacların Azərbaycan təbiətində rolu

Azərbaycanda qısqaclar müxtəlif bölgələrdə, xüsusən nəmli və mülayim iqlim zonalarında geniş yayılıb. Onlar yerli ekosistemlərin sağlamlığı üçün əhəmiyyətlidir, torpaqda üzvi maddələrin parçalanmasını sürətləndirir, zərərverici həşəratların artmasının qarşısını alır. Bağbanlar və fermerlər üçün qısqacların rolu, əsasən, faydalı hesab edilir.

Qısqaclar — təbiətin özünəməxsus və maraqlı cücülərindəndir. Onlar həm morfoloji, həm də ekoloji baxımdan canlı aləmin zənginliyinə rəng qatır. Qısqaclar haqqında düzgün məlumat sahibi olmaq, onlara qarşı yanlış stereotiplərdən uzaq durmaq və onların təbiətdəki rolunu dəyərləndirmək hər birimiz üçün vacibdir. Qısqaclar insanlara ziyan vermir, əksinə, ekosistemin vacib iştirakçısı kimi təbiətdə mühüm vəzifə daşıyır.

Ən Çox Verilən Suallar