Qıtqılıda Rəqsi: Mədəni Konteksti, Səhnə Tərtibatı

Qıtqılıda rəqsi Azərbaycanın dağətəyi bölgələrində yüzilliklər boyu qorunan, lakin geniş ictimaiyyətə nisbətən gec tanıdılan xalq xoreoqrafiyası nümunəsidir. Yerli əfsanəyə görə, bu rəqs ilk dəfə qışın son günlərində, qarla örtülmüş qayalıqlar arasında otlaq axtaran çobanların qayıdış sevincini ifadə etmək üçün icra olunub. Rəqsin adının fonetik melodikliyi regional dialektdə “qıt-qıl-qıl” onomatopoeyik səslənməsindən yaranır; bu səs keçi sürüsünün zənglərinə, eyni zamanda çoban daşlarının bir-birinə dəyərkən çıxardığı səslərə bənzədilir. Vaxtilə yalnız ailə çevrəsində oynanan improvizə edilmiş hərəkətlər XIX əsrin sonundan toy və bayramlarda toplu icraya keçib. Qıtqılıda melodiyası sürətli 6/8 ölçüsündə çalınır, zərb nağara və qavalın sinxron motivləri oyunun mənbə enerjisini yüksəldir. Çalğıçı ilə rəqqasın dialoqu burada əsas dramaturji elementi təşkil edir: nağara qəfil “qıt” zərbəsi vuranda ayaqlar yerdən kəsilir, ardınca “qıl” ritmi topuqları öz oxu ətrafında döndərir. Bu dinamika nəinki gəncliyin coşğusunu, həm də çətin dağ yaşayışının çeviklik tələblərini simvollaşdırır. Folklorşünaslar qeyd edir ki, Qıtqılıda rəqsinin kompozisiya kodları qədim sui-təsir ayinlərindən izlər daşıyır; xüsusən dairəvi hərəkətlərin həyətdəki qoyun-keçi sürüsünü “gözdən” qorumaq məqsədi ilə yaradıldığı güman olunur. Müasir dövrdə ansambl versiyaları beynəlxalq festivallarda nümayiş etdirilsə də, kəndlərdə hələ də ənənəvi tək cütlü icra forması üstünlükdədir.

Tarixi Mənşə və Yayılma Coğrafiyası

Qıtqılıda rəqsi ən çox Şəki-Zaqatala, Qəbələ, eləcə də Balakən rayonlarının dağətəyi kəndlərində qeydə alınıb. Ehtimal olunur ki, bu coğrafiyada alban-udi mədəni təbəqələrinin türkdilli çoban icmaları ilə təması sintez xoreoqrafiyası yaradıb. XIX əsrin rus etnoqrafi ekspedisiyalarının qeyd dəftərlərində “kut-quli” adı ilə anılan mənbələr məhz bu bölgədən toplanıb.
XX əsrin ortalarından kəndlərarası qız-oğlan şənliklərində rəqs rəqabət ünsürü kimi rola çıxıb; gənc oğlan cütü daha çevik addım ardıcıllığı göstərərək ətraf kəndin hörmətini qazanmağa çalışardı. Sovet dönəmində rayon mədəniyyət evləri Qıtqılıdanı repertuara salmaq istəsə də, icma onu “kəndin gizli mirası” kimi qorumağı üstün tutdu.

Musiqi Mədəni Konteksti

Qıtqılıdanın müşayiəti üçün əsas musiqi alətləri zurna, nağara və bəzən gaval hesab edilir. Melodiya Ləzgihəngi ladının modulyasiyası üzərində qurulur, lakin son dördbölümlükdə rast ladına keçidlə kulminasiya yaradılır. Zurna ifaçısı motivi “qıt-qıl-qıl” üçtaktlı frazalarla bölərək rəqqasın addım dəyişməsinə siqnal verir.
Nağara ustası “dam-taq-qıt” üçzərbli ritmik lövhə ilə sahəyə hökm edir. Bu nağara partiyası dağ kəndlərinin səssizliyində uzaqdan eşidiləcək qədər güclü çalınır; əfsanəyə görə, səsin ekosu sürünü dağ aslanından qorxudub uzaq saxlayırmış. Gaval əlavə edildikdə, ritmin “incə sədalı” təbəqəsi qadın rəqqasələrin solo hissəsinə keçid işarəsi olur.

Xoreoqrafik Struktur və Ritm

Rəqs dörd əsas frazadan ibarətdir. Birinci frazada ayaqlar uclar üzərində sürətli “dalğa addımı” icra olunur, topuqlar yerdən cəmi 5-7 santimetr qalxaraq yüngüllük effekti yaradır. İkinci frazada dövrəvari fırlanma baş verir, hər addımın sonunda dizlər yanlara açılıb qısa “qıl” zərbəsinə cavab verir.
Üçüncü frazada toplu düzülüş xət formadan U-formaya keçir, hər rəqqas qarşısındakının çiyninə əl ataraq kollektiv atılan “hop” tullanışı reallaşdırır. Dördüncü fraza “səcdə addımı” adlanır: dizlər yüngül bükülür, bədən irəli əyilərək torpağa hörmət jesti göstərir; sonra ani dikəlmə ilə ritm yenidən birinci frazaya qayıdır.

Kostyum və Səhnə Tərtibatı

Kişi rəqqasların ənənəvi geyimi tünd şabalıdı çuxa və yüngül çarıqdan ibarətdir. Çuxa ətəyinin yan yarıqları addımlarda sərbəstlik təmin edir. Qadın kostyumunda yaşıl məxmər don, qızılı baş örtüyü və gümüş sinəlik rəqsin dağ çiçəyi tematikasını tamamlayır.
Səhnə dekorunda əsas atribut ağacdan yonulmuş “qıt daşları”dır; hər rəqqasın ayağı altında nazik taxta lövhəcik yerləşdirilir ki, tullanış zamanı taxta-taxta səs “qıt-qıl” effektini gücləndirsin. Çöldə icra zamanı bu effekt donmuş torpaq səthin təbii akustikası ilə alınırdı.

İcra Texnikasının Detalları

Dalğa addımı zamanı ayaq barmaqları önə-yuxarı dartılır, baldır əzələsi gərgin saxlanır. Məşqdə ilkin mərhələdə metronom 110 bpm-də təkrarlanır; sonra 170-ə qədər sürət artırılaraq səhnə temposuna çatdırılır. Dizlərdə sürətli bükülmə üçün rəqqaslar “skvoş məşqi” adlı otur-qalx hərəkətini nəfəs ritmi ilə sinxron icra edir.
Fırlanma frazasında bədən çəkisi orta xəttə yaxın olmalı, çiyinlər paralel qalmamalıdır; başın sonrakı istiqamətə öncədən çevrilməsi başgicəllənməni azaldır. Səcdə addımında belin 45° bucaqla əyilməsi zəruridir, əks halda hərəkət forması itir və simvolik “torpağı öpmə” jesti itib gedir.

Simvolik Məzmun və Ritual Elementlər

Folklor tədqiqatçıları rəqsdəki dörd frazanı qışın dörd mərhələsinə uyğunlaşdırır: qarın ilk yağıntısı, çovğunlu külək, qarın oturması, günəşin geri dönüşü. Torpağa səcdə isə yazı çağırmaq ritualları ilə əlaqələndirilir. Bəzi kəndlərdə rəqs bitdikdən sonra cavanlar düzülüş meydanına arpa səpib, üstündən su səpərmiş ki, qış quraq keçməsin.
Əli-çiyni üst-üstə qoyub fırlanma isə icma birliyinin rəmzidir; dairə bağlandıqda rəqib kəndin mövcudluğu unudulur, hamı “bir böyük yayla sürüsü” sayılır. Bu metafora etnoloji baxımdan transhumans mövsümünün əvvəlində keçirilən birgə bayramın yadigarı kimi dəyərləndirilir.

Müasir Səhnə Təqdimatları və İnnovasiyalar

Qıtqılıdanın akademik versiyası ilk dəfə 1998-ci ildə Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının səhnəsində Tamaşa kulis-şousu kimi təqdim olunub. Quruluşçu baletmeyster Elgün Mərcan addım ardıcıllığını orijinala sadiq saxlasa da, üçüncü frazada piruet elementləri əlavə edərək vizual dinamikanı artırdı.
Son illərdə rəqs elektron nağara sampleri ilə sintez-folk layihələrində də istifadə olunur. DJ Avara 2023-cü ildə “Qıt-qıl Beat” treki ilə YouTube platformasında viral izlənmə topladı və rəqs meydança janrına qədim motivləri gətirdi. Buna baxmayaraq folklor eksperti Şəlalə Kərimli hesab edir ki, orijinal ritm strukturuna müdaxilə etnik materialın dərin qatlarını itirə bilər.

Öyrənmə Metodları və Tədris Resursları

Rayon uşaq musiqi məktəblərində Qıtqılıda folklor kulübü yaradılıb və həftədə iki dəfə pulsuz məşq keçirilir. Tədris planında “addım blokları”, “ritm-hörgü” və “fırlanma modulu” bölmələri var. Yerli ustadlar şagirdlərə əvvəlcə zurna sədasını zümzümə etməyi öyrədərək ritmin beyin-bədən sinxronunu qururlar.
Onlayn platformalarda video-masterklasslar geniş yayılıb; Xoreoqrafiya Akademiyasının rəsmi kanalı hər frazanı 0,25x sürətdə göstərən təlim klipləri təqdim edir. Məşqçilər tələbələrə metronomsuz təcrübəyə keçməzdən əvvəl gözləri yumulu addımla “qıt-qıl” ritmini saymağı tövsiyə edir.

Qıtqılıda rəqsi başdan-başa səslə hərəkətin, fiziki çevikliklə icma enerjisinin harmoniyasını təcəssüm etdirir. Dağ çobanlarının zəng çalan sürülərindən ilham alan bu qədim xoreoqrafiya zamanın sınağından keçərək bu gün də həyat eşqi saçır. Zurna ilə nağaranın dialoqunda formalaşan “qıt-qıl” ritmi yalnız musiqi təbəqəsi deyil, eyni zamanda kollektiv nəbzdir; rəqqasların sinxron addımları isə bu nəbzin görünən ritmogrammasıdır. Hər fraza coğrafi iqlimin sərtliyini, çətin həyatda çevik qalmaq bacarığını və təbiət qarşısında ehtiramı xatırladır. Rəqs meydanında dairəvi fırlanma sosial təbəqə sərhədlərini silir, çünki hər kəs eyni ritmə tabe olur. Akademik səhnədə yeni texniki əlavələr rəqsə vizual cazibə qatsa da, orijinal temponun və misraların qorunması gələcək nəsillərə köklü kimlik mirası ötürmək baxımından vacibdir. Qıtqılıdanı öyrənmək təkcə addım düzənini mənimsəmək deyil, həm də yer və göy arasındakı səs dalğasını, dağ çiçəklərinin qoxusunu, qar üstündəki izləri, qış yelinin daş döşəmə ilə dialoqunu duymaqdır. Bu duyğu yaşadıqca rəqs canlı qalacaq və hər yeni icrada dağın sükutunu pozan “qıt-qıl-qıl” səsi daha gur eşidiləcək.

Ən Çox Verilən Suallar