Qızılgül : Botaniki Quruluşu, Növlərin Müxtəlifliyi

Qızılgül – Rosaceae (gülkimilər) fəsiləsinə aid olan, həm təbii, həm də seleksiya yolu ilə yetişdirilən çoxillik, kollu və çiçəkli bitki cinsidir. Latınca adı “Rosa” olan qızılgül bəşəriyyətin ən qədim kultivasiya olunan bitkilərindən hesab olunur. Onun tarixinin ən azı 5 min ilə yaxın olduğu, qədim Şərq və Qərb mədəniyyətlərində geniş şəkildə yayılıb bəzək, sevgi, sülh və müqəddəslik simvolu kimi qəbul edildiyi məlumdur. Qədim Misirdə, Hindistanda, Çin və Mesopotamiya mədəniyyətində qızılgül həm zəriflik, həm də hakimiyyət və müqəddəslik nişanəsi olub. Avropada isə xüsusən Orta əsrlərdən etibarən qızılgül kraliyyət ailələrinin və diplomatik münasibətlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Qızılgül müxtəlif dövrlərdə poeziyanın, incəsənətin və fəlsəfi düşüncənin əsas motivlərindən biri olmuş, “çiçəklərin şahzadəsi”, “sevgi çiçəyi”, “ilham mənbəyi” kimi xarakterizə edilib. Dünyada minlərlə qızılgül növü, müxtəlif rəng və ətir variasiyaları mövcuddur.

Qızılgülün botaniki quruluşu və morfoloji xüsusiyyətləri

Qızılgül çoxillik kollar və yarımkollardan ibarətdir, bəzən isə ağacvari formalar da rast gəlinir. Bitkinin gövdəsi çox vaxt tikanlıdır, bəzi hibrid və dekorativ sortlarda isə tikanlar az və ya heç olmur. Yarpaqları tünd-yaşıl, sərt və bəzəkli olub, əsasən 5–7 kiçik yarpaqdan ibarət kompleks formadadır. Çiçəkləri tək-tək və ya qrup şəklində, böyük, zərif, bir neçə qat ləçəkli, müxtəlif rəngli (qırmızı, ağ, sarı, çəhrayı, bənövşəyi və s.) olur.

Qızılgülün ətirli olması, rəng müxtəlifliyi, uzun ömürlülüyü və davamlı çiçəkləmə qabiliyyəti onu dünyanın ən çox yetişdirilən bəzək bitkilərindən birinə çevirib. Çiçəyin içində tozcuqlar, ortada isə meyvə (itburnu) inkişaf edir. Hər bir qızılgül növünün özünəməxsus bioloji və estetik xüsusiyyətləri mövcuddur.

Qızılgül növlərinin müxtəlifliyi

Dünyada təbii və seleksiya olunmuş minlərlə qızılgül növü məlumdur. Ən geniş yayılmış əsas növlərə bunlar daxildir: park qızılgülü, çay qızılgülü, floribunda, hibrid qızılgüllər, polyanthus və miniatür qızılgüllər. Park qızılgülləri adətən sərt iqlim şəraitinə davamlıdır, hündür və bol çiçəkli olur. Çay qızılgülləri isə yumşaq ətirli, böyük və müxtəlif rəngli çiçəkləri ilə seçilir.

Floribunda və polyanthus növləri bağçılıqda kütləvi əkilmə üçün əlverişlidir, çoxlu çiçək açan və uzun müddət dekorativ qalan sortlardır. Hibrid qızılgüllər isə seleksiyaçılar tərəfindən müxtəlif növlərin keçilməsi nəticəsində alınan, xüsusi rəng və ətir kombinasiyasına malik yüksək estetik dəyərlidir. Miniatür qızılgüllər isə xüsusilə şəhər mənzilləri və balkonlar üçün idealdır.

Qızılgülün becərilməsi və aqrotexnikası

Qızılgül becərilməsi üçün əsas şərtlərdən biri bol günəş işığı, yaxşı havalandırılan, orta dərəcədə rütubətli və münbit torpaqdır. Əkin zamanı torpağın tərkibi yüngül qumlu, humuslu və yaxşı su keçiren olmalıdır. Bitkinin inkişafı üçün illik budama, gübrələmə, vaxtında suvarma, xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı qoruma əsas şərtlərdəndir.

Əkin vaxtı, adətən, yaz və ya payızın əvvəllərinə təsadüf edir. Qızılgül soyuğa davamlı olsa da, kəskin şaxtalardan qorumaq üçün qışda torpağı qismən örtmək və ya kök hissəni izolyasiya etmək lazımdır. Bitki köçürüldükdən sonra 2-3 il ərzində tam inkişaf edir və bol çiçək verir.

Qızılgülün ekoloji və ətraf mühit üçün əhəmiyyəti

Qızılgül təkcə bəzək bitkisi deyil, həm də ekoloji cəhətdən dəyərlidir. Onun çiçəkləri arıların, kəpənəklərin və digər tozlandırıcıların əsas qida mənbəyi rolunu oynayır. Park və bağ ərazilərində qızılgüllər torpağın strukturunun yaxşılaşmasına, mikroiqlimin tənzimlənməsinə və bioçeşidliliyin qorunmasına xidmət edir. Bitkinin tikanlı gövdəsi bəzən kiçik quşlar üçün yuva və təhlükəsizlik yeri kimi çıxış edir.

Qızılgül yarpaqları və çiçəkləri fotosintez nəticəsində oksigen ifrazı artırır, ətraf havanın keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Çoxillik və köklü olması sayəsində eroziyanın qarşısını alır, bağ və parklar üçün ideal dekorativ element sayılır.

Qızılgülün farmakoloji və kosmetik dəyəri

Qızılgül çiçəklərindən və itburnu meyvəsindən tibbi və kosmetik məhsullar hazırlanır. Ənənəvi təbabətdə qızılgül suyu, qızılgül yağı, qızılgül mürəbbəsi, həlim və losyonlar geniş istifadə olunur. Qızılgül suyu dərini nəmləndirir, tonuslaşdırır, iltihabəleyhinə və sakitləşdirici təsir göstərir. Qızılgül yağı aromaterapiyada və dərman preparatlarında istifadə edilir.

Qızılgül meyvəsi – itburnu – yüksək C vitamini, antioksidant, flavonoid və digər faydalı maddələrlə zəngindir. Orqanizmin immunitetini gücləndirir, iltihab və infeksiyalara qarşı təbii müdafiə rolunu oynayır. Bu xüsusiyyətlərinə görə qızılgül həm kosmetik, həm də dərman sənayesində yüksək qiymətləndirilir.

Qızılgülün mənəvi və simvolik dəyəri

Qızılgül bütün dünya mədəniyyətində sevgi, gözəllik, saf niyyət, ehtiram və mərhəmət simvolu kimi tanınır. Ən qədim dövrlərdən bəri şairlər, rəssamlar, filosoflar qızılgülü insan mənəviyyatının və yüksək hisslərin rəmzi kimi təqdim ediblər. Qırmızı qızılgül ehtiraslı məhəbbətin, ağ qızılgül saflığın, sarı qızılgül dostluğun, çəhrayı qızılgül zərifliyin rəmzi kimi qəbul olunur.

Qızılgül müxtəlif dini ayinlərdə, toy və yas mərasimlərində, ictimai tədbirlərdə, əlamətdar günlərdə istifadə olunan universal simvollardan biridir. Qızılgül simvolikası Azərbaycan poeziyasında və xalq ədəbiyyatında da geniş yer alır.

Qızılgülün Azərbaycanda yayılması və becərilməsi

Azərbaycan qızılgülün vətəni hesab olunan Şərq ölkələrindən biridir. Ölkənin iqlimi, münbit torpaqları və günəşli günləri qızılgül sortlarının geniş yayılmasına imkan yaradıb. Şəki, Gəncə, Lənkəran, Bakı, Abşeron və digər bölgələrdə qızılgül bağçılığının zəngin ənənələri formalaşıb. Xüsusən Gəncə və Abşeronda istehsal olunan “Gülab” – yəni qızılgül suyu qədimdən yerli və xarici bazarlarda məşhurdur.

Azərbaycan bağlarında həm park, həm də çay qızılgüllərinin müxtəlif növləri əkilir, seleksiyaçı alimlər tərəfindən yeni dekorativ sortlar yetişdirilir. Son illərdə ölkədə qızılgül festivalları, gül yarmarkaları və sərgilər ənənə halını alıb, qızılgül bağçılığının inkişafına dövlət dəstəyi göstərilir.

Qızılgülün bağçılıqda və landşaft dizaynında rolu

Qızılgül bağçılıq və landşaft dizaynında əvəzolunmaz bitki hesab olunur. Onun müxtəlif rəng və formadakı çiçəkləri bağların, parklərin, prospektlərin, yaşıllıqların ən gözəl bəzəyi kimi diqqəti cəlb edir. Qızılgül kolları təkcə açıq sahələrdə deyil, həm də şəhər balkonları, qapalı məkanlar üçün xüsusi miniatür variantlarda istifadə olunur.

Dekorativ sortlardan düzülən gül yolları, canlı çəpərlər, simvolik kompozisiyalar və “gül axını” motivli dizaynlar müasir landşaft memarlığında geniş yayılıb. Qızılgülün seçimi, əkin texnologiyası və qulluğu landşaftın ümumi estetikasına birbaşa təsir göstərir.

Qızılgül və xalq sənətində, ədəbiyyatda

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, aşıq şeirində, muğam və təsniflərdə qızılgül obrazı ilahi eşqin, vətən sevgisinin, qadın gözəlliyinin və saf niyyətin tərənnümü kimi geniş istifadə olunub. “Gül və bülbül” motivi milli musiqi və şifahi ənənədə xüsusi yer tutur. Qızılgül bəzən xalq nağıllarında, ornament və toxuculuq nümunələrində, xalq sənətinin müxtəlif sahələrində də bədii simvol kimi rast gəlinir.

Qızılgül obrazı klassik Azərbaycan poeziyasında həm məcazi, həm də real mənada insan hisslərinin, gözəlliyin, sonsuzluğun və ehtirasın rəmzidir.

Qızılgül həm təbiətin, həm də insan təfəkkürünün möcüzəsidir. Tarix, ədəbiyyat, sənət, tibb, kosmetologiya və bağçılıqda özünəməxsus yeri olan bu bitki dünyanın bütün mədəniyyətlərində ehtiram və sevgi ilə qarşılanır. Azərbaycanda qızılgül nəinki gözəlliyin və saf hisslərin simvoludur, həm də xalq təsərrüfatında, ətraf mühitin qorunmasında və milli mənəvi dəyərlərdə əvəzsiz rol oynayır. Qızılgül haqqında biliklər, onun yetişdirilməsi və təbii imkanları gələcək nəsillər üçün də böyük dəyər və irs olaraq qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar