İnsan var olduğu gündən bəri özünü və kainatı anlamaq, varlığın sirlərini çözmək üçün müxtəlif yollar axtarıb. Qədim dövrlərdən bəri insanlıq haradan gəlmişik, kimik, haraya gedirik kimi fundamental suallara cavab tapmağa çalışıb. Fəlsəfə, din və elmin bir-birinə toxunduğu bir nöqtədə, fərqli baxış bucaqları yaranıb. Bu baxışlardan biri də qnostisizmdir. Qnostik anlayışı və qnostik fəlsəfə, antik dövrdən başlayaraq bu günə qədər insan düşüncəsinin ən maraqlı və sirli sahələrindən biri hesab olunur. Qnostiklər, insanın daxili maarifləndirici bilik, yəni gnosis vasitəsilə həqiqətə çatacağına inanırlar. Onların dünyaya baxışı, dini və fəlsəfi sistemlərə gətirdikləri alternativ yanaşma, həm tarixi, həm də fəlsəfi baxımdan geniş maraq doğurur.
Qnostik kimdir?
Qnostik termini yunan dilindəki “gnosis” sözündən gəlir və maarif mənasını verir. Qnostik dedikdə, öz həyatında və dünyagörüşündə mistik və ezoterik biliyə, yəni daxili sirləri, Tanrı və kainat haqqında dərin biliklərə malik olmağa üstünlük verən şəxslər nəzərdə tutulur. Qnostiklərə görə, insan yalnız zahiri deyil, batini həqiqətlərə çatanda, yəni öz içindəki maarifləndirici işığı tapanda, əsl azadlığa və xilasə yetir.
Qnostik kimdir sualının cavabı sadəcə bir dini məzhəbə mənsub insanla məhdudlaşmır. Qnostik insan daxili dünyası ilə daim çalışan, suallar verən, kainatın və insan varlığının sirrini öyrənmək istəyən, ən əsası isə, həqiqəti zahirdə yox, batində axtaran bir şəxsdir. Onlar üçün həqiqi biliyə çatmaq, ali məqsəd sayılır.
Qnostik fəlsəfə
Qnostik fəlsəfə, dünyanın zahiri görünüşü ilə kifayətlənməyən, maddi aləmin ardında başqa bir mənəvi həqiqətin mövcudluğunu qəbul edən fəlsəfi sistemdir. Bu fəlsəfəyə görə, insan varlığı, təkcə fiziki deyil, həm də mənəvi-mistik təbiətə malikdir. Qnostiklərə görə, dünyanı və insanı həqiqətən anlamaq üçün zahiri qaydalardan, dini dogmalardan və ictimai stereotiplərdən kənara çıxmaq lazımdır.
Qnostik fəlsəfənin əsas ideyası ondan ibarətdir ki, Tanrı və kainat arasında, işıq və qaranlıq, xeyir və şər arasında həmişə bir mübarizə gedir. Qnostiklərə görə, maddi dünya mükəmməl deyil, hətta bəzən şər qüvvələrin əsəridir və insan ruhu bu dünyada sanki tutqun vəziyyətdədir. Onlar inanır ki, insan bu maddi dünyadan azad olmaq və öz ilahi kökünə qovuşmaq üçün daxili bilik əldə etməlidir.
Qnostik fəlsəfə insanın daxili axtarışına və fərdi maarifləndirici təcrübəyə böyük önəm verir. Bu fəlsəfə, antik dövrdən başlayaraq çoxsaylı dini və fəlsəfi sistemlərə təsir etmişdir. Qnostiklər iddia edirlər ki, rəsmi dinlərin təqdim etdiyi dogmalar insanı həqiqətdən uzaqlaşdırır və yalnız daxili bilik insanı xilas edə bilər.
Qədim və müasir yanaşmalar
Qnostisizm, yəni qnostik din, qədim dövrlərdə müxtəlif dini ənənələrin bir-birinə qarışması nəticəsində yaranıb. Əsasən II-III əsrlərdə, Roma imperiyası dövründə Qərbi Asiyada, Misirdə və Aralıq dənizi hövzəsində yayılmışdır. Qnostik dinin əsas fərqi, Tanrının və insan ruhunun dərk edilməsində zahiri ayin və qaydalardan daha çox, şəxsi, batini təcrübəyə üstünlük verməsidir.
Qnostiklərin inancına görə, kainatın yaradılması zamanı ilkin bir “Ali Tanrı” mövcud olub. Lakin daha sonra maddi dünyanın yaranmasına səbəb olan “Demiurq” adlı başqa bir varlıq peyda olub və o, qaranlıq, cahillik içində yaşayan insanları maddi dünyada tələyə salıb. Qnostiklər inanırlar ki, hər bir insanda ilahi bir qığılcım, yəni ruh mövcuddur və insan bu ruhunu oyadaraq, gerçək həqiqətə çata bilər. Bu yolda əsas vasitə isə məhz “gnosis”, yəni bilikdir.
Qnostik din çoxsaylı mətnlər, simvollar və mifoloji hekayələrlə zəngindir. Onların ən məşhur mətnləri arasında “Tomasın İncili”, “Filippin İncili” və “Yəhudanın İncili” kimi qeyri-kanonik xristian yazıları yer alır. Qnostiklərə görə, İsa Məsih rəsmi kilsənin təqdim etdiyi kimi qurban deyil, məhz daxili həqiqəti öyrədən bir müəllimdir.
Qnostik insanlar və onların xüsusiyyətləri
Qnostik insanı ən yaxşı fərqləndirən xüsusiyyət daim sual vermək, şübhə etmək və həqiqəti axtarmaqdır. Onlar heç vaxt təkcə təqdim olunan, ictimai qaydaları kor-koranə qəbul etmirlər. Hər zaman arxasında başqa bir mənanın, başqa bir həqiqətin olduğunu hiss edir və bu həqiqəti tapmaq üçün daxili səy göstərirlər.
Qnostik insanlar intuitiv düşüncəyə və mistik təcrübələrə böyük əhəmiyyət verirlər. Onlar, adətən, meditasiyaya, mistik ayinlərə, iç dünyalarının dərinliklərinə səyahətə maraq göstərirlər. Qnostiklər həqiqəti tapmaq üçün yalnız kitab biliyinə deyil, həm də şəxsi təcrübəyə, ruhun və qəlbin aydınlığına güvənirlər. Onlar üçün yalanla həqiqətin fərqini yalnız daxili biliklə anlamaq mümkündür.
Qnostik insanların bir digər xüsusiyyəti, dünya və insanlıq üçün hiss etdikləri böyük məsuliyyətdir. Onlar, dünyadakı əzabın və zülmün səbəbini insanın maarifləndirilməməsində görür, hər kəsin öz içindəki işığı tapmasının vacibliyini vurğulayırlar.
Cərəyanın yaranması və tarixi inkişafı
Qnostik cərəyanın kökləri, tarixçilərin fikrincə, eramızdan əvvəlki dövrlərə qədim Yunan fəlsəfəsinə, Misir mifologiyasına və Şərq mistikasına qədər gedib çıxır. Antik dövrdə dini və fəlsəfi fikirlər arasında sərhədlər çox aydın deyildi və müxtəlif mədəniyyətlər bir-birindən təsirlənirdi. Qnostisizmin formalaşmasında əsas rol oynayan mənbələr, yunan neoplatonizmi, zərdüştilik, qədim yəhudi mistikası və erkən xristianlıq olmuşdur.
II və III əsrlərdə qnostisizm, xüsusilə də Misir və Suriyada güclü inkişaf etdi. Bu dövrdə qnostik məktəblər, dini icmalar və müəllimlər ortaya çıxdı. Qnostik mətnlər yazıldı və geniş yayılmağa başladı. Xristian kilsəsinin formalaşması ilə qnostiklər rəsmi doktrinalara zidd çıxdıqları üçün təqib olundular və onların mətnləri qadağan edildi. Lakin qnostik fikirlər zaman-zaman müxtəlif dini və fəlsəfi cərəyanlara təsir etməyə davam etdi.
Xüsusilə, XX əsrdə Nəcmadi kitabxanasında və digər yerlərdə tapılan qədim qnostik mətnlər, bu cərəyan haqqında yeni biliklər əldə etməyə imkan yaratdı. Bu tapıntılar qnostiklərin dünyagörüşünün və fəlsəfəsinin həqiqətən də zəngin və müxtəlif olduğunu göstərdi.
Antik və qədim dövrlərdə
Antik dövrdə qnostisizm, əsasən müxtəlif dini cərəyanların kəsişdiyi ərazilərdə formalaşmışdır. Burada zərdüştilik, manixeizm, qədim yəhudi və xristian ideyaları bir araya gəlmiş, yeni sintez yaranmışdır. Qnostiklər bir çox hallarda özlərini “seçilmişlər”, “maarifləndirilmişlər” adlandırırdılar. Onlar üçün ən vacib məqsəd, dünyanı və insanı əhatə edən illüziyalardan azad olmaq və ilahi həqiqətə çatmaq idi.
Antik dövrün qnostik məktəbləri Basilides, Valentinus və Marcion kimi müəllimlər və onların ardıcılları tərəfindən idarə olunurdu. Bu məktəblər arasında əsas fərqlər Tanrının təbiəti, insanın xilas yolları və maddi dünyanın mahiyyəti ilə bağlı idi. Qnostiklər çox vaxt gizli və ezoterik mətnlər yazırdılar, çünki onların bilikləri yalnız seçilmişlərə açıq olmalı idi.
Qnostiklərin əsas xüsusiyyətləri və fərqləndirici cəhətləri
Qnostikləri digər dini və fəlsəfi cərəyanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
- Daxili bilik: Qnostiklərə görə, həqiqətə çatmaq üçün zahiri deyil, batini bilik vacibdir. Bu bilik mistik təcrübə və intuitiv dərk yolu ilə əldə edilir.
- Dualizm: Onlar kainatda işıq və qaranlığın, xeyir və şərin əbədi mübarizəsini qəbul edirlər. Maddi dünya bəzən şər kimi təsvir olunur.
- Fərdi xilas: Qnostiklər üçün xilas kütləvi deyil, fərdidir. Hər kəs öz daxili işığını tapmalı və ruhunu azad etməlidir.
- Ezoterik yanaşma: Qnostik mətnlər, rəmzlər və miflər çox vaxt sirli və simvolik dillə yazılır. Bu biliklər yalnız hazırlıqlı insanlara çatır.
- Müasir təsir: Qnostik düşüncə təkcə qədimdə yox, həm də müasir mistik cərəyanlara və psixologiyaya təsir göstərmişdir. Məsələn, Carl Gustav Jung-un analitik psixologiyası qnostik simvolikaya əsaslanır.
Qnostik dinin müasir dövrdə təsiri
Qnostik cərəyan, minilliklər boyu rəsmi dinlər və fəlsəfi sistemlər tərəfindən təqib olunsa da, bəzi dövrlərdə və ölkələrdə gizli şəkildə yaşamağa davam edib. Xüsusilə, XX əsrdən başlayaraq qnostik mətnlərin yenidən tapılması və təhlil edilməsi, bu cərəyanın bəşəriyyətin ruhani həyatında rolunun artmasına səbəb olub.
Bu gün bir çox müasir mistik cərəyanlar, ruhani təlimlər və psixoloji məktəblər qnostik düşüncədən təsirlənir. Qnostik ideyalar, insanın daxili dünyası və maariflənməsi haqqında müasir insan üçün də maraqlı və aktuallığını qoruyur. Qnostik ənənələrin bir qismi yeni dini hərəkatlarda, ədəbiyyatda və hətta pop mədəniyyətdə də öz əksini tapır.
Qnostik düşüncənin Azərbaycan və Şərq mədəniyyətində yeri
Qnostik fəlsəfə əsasən Qərb və Yaxın Şərqdə inkişaf etsə də, onun ideyaları Şərq mistikasında və sufizmdə də müəyyən qədər əks olunur. Sufi təlimində də həqiqətə çatmaq üçün daxili bilik, batini maariflənmə və fərdi təcrübə önəmlidir. Azərbaycan və ümumilikdə Şərq ədəbiyyatında qnostik təsirlər Mir Möhsün Nəvvab, Nəsimi, Füzuli kimi şairlərin poeziyasında, onların mistik və fəlsəfi şeirlərində hiss olunur.Qnostik düşüncə hər nə qədər dini-mistik köklərə malik olsa da, müasir elmdə də bəzən insan şüurunun, kainatın mahiyyəti və varlığın sirrləri haqqında suallar ortaya çıxır. Kvant fizikası, psixologiya və nevrologiya kimi sahələrdə bəzi alimlər qnostik ideyalara yaxın baxış bucaqları təklif edirlər.
Qnostik anlayışının əsas terminləri
Qnostisizmlə bağlı ən çox istifadə olunan əsas anlayış və terminlər bunlardır:
- Gnosis: Daxili, maarifləndirici, sirləri açan bilik
- Demiurq: Maddi dünyanın yaradıcısı olan ikinci dərəcəli varlıq
- Dualizm: İşıq və qaranlıq, xeyir və şərin mübarizəsi
- Ezoterizm: Yalnız seçilmişlər üçün nəzərdə tutulan gizli bilik
- İlahi qığılcım: Hər bir insanda gizli olan ilahi ruh
Qnostik irsin mədəniyyətə təsiri
Qnostik irs, təkcə fəlsəfə və din sahəsində deyil, ədəbiyyat, incəsənət, kino və musiqidə də öz izini qoyub. Dünyanın bir çox tanınmış yazıçısı, rəssamı və musiqiçisi qnostik motivlərdən ilham alıb. Qnostik simvollar, sirli hekayələr və rəmzlər incəsənətdə tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə, mistik romanlarda və filmlərdə qnostik ideyaların izlərini tapmaq mümkündür.
Qnostik cərəyan bəşəriyyətin ən qədim fəlsəfi və dini axtarışlarından biridir. Qnostiklər üçün həyatın mənası zahiri reallıqların arxasında gizlənən həqiqəti, Tanrı və insan arasında olan dərin əlaqəni anlamaqda və öz daxili işığını oyatmaqda gizlidir. Tarixin müxtəlif dövrlərində rəsmi ideologiyalara qarşı çıxan, fərdi azadlığı və maarifləndirici biliyi önə çəkən qnostik cərəyan, bu gün də aktuallığını qoruyur.
Qnostisizm, dünyaya və insan varlığına fərqli baxış gətirməklə, hər bir fərdin öz daxili həqiqətini tapmasına imkan verir. Qnostik fəlsəfə və dinin verdiyi ən mühüm mesaj həqiqətin hər kəsin öz daxilində olduğu, onu tapmaq üçün isə yalnız səmimi axtarış və bilik lazımdır. Bu cərəyan minilliklər ərzində insanın özünüdərk yolunda bələdçi olmuş və fərqli mədəniyyətlərə, dinlərə, fəlsəfi məktəblərə təsir etmişdir.
Ən çox verilən suallar
Qnostik daxili bilik, yəni “gnosis” vasitəsilə həqiqəti dərk edən və əsasən batini, ezoterik biliklərə üstünlük verən insan deməkdir.
Qnostik fəlsəfə insanın, kainatın və Tanrının sirrini anlamaq üçün daxili bilik və mistik təcrübəyə əsaslanır, zahiri qaydalara deyil, batini axtarışa önəm verir.
Qnostiklərə görə, kainatda bir Ali Tanrı və maddi dünyanı yaradan Demiurq mövcuddur, insan isə ilahi qığılcımla yaradılıb və öz içindəki həqiqəti tapmaqla xilas ola bilər.
Qnostisizmin kökləri eramızdan əvvəlki dövrlərə, antik Yunan fəlsəfəsinə və Şərq mistikasına dayanır, lakin əsasən II-III əsrlərdə yayılıb.
Daxili bilik, dualizm , fərdi xilas, ezoterik yanaşma və maddi dünyanın nisbi olaraq şər kimi qəbul olunması.
Qnostiklərin ən məşhur mətnləri “Tomasın İncili”, “Filippin İncili”, “Yəhudanın İncili” və digər qədim yazılardır.
Çünki onların fikrincə, həqiqi bilik hər kəs üçün deyil, ancaq hazırlıqlı və daxili axtarışda olan insanlar üçün açıqdır.
İnsan yalnız öz daxilindəki ilahi qığılcımı oyadaraq, batini bilik əldə etməklə həqiqətə və xilasə çatır.
Bəli, qnostik ideyalar müasir mistik cərəyanlara, psixologiyaya, ədəbiyyata və incəsənətə böyük təsir göstərib.
Qnostisizm rəsmi dinlərdəki zahiri qaydalara deyil, fərdi və daxili təcrübəyə üstünlük verir, xilasın və həqiqətin hər kəsin öz daxilində olduğunu qəbul edir.
