Qohum evliliyi – yəni yaxın qan qohumları arasında nikah – insan tarixinin çox qədim dövrlərindən bəzi cəmiyyətlərdə müxtəlif səbəblərdən yayılmış bir fenomendir. Tarixi baxımdan, qohumlar arasında evlilik bəzən ailə var-dövlətinin qorunması, nəsil, tayfa və ya ictimai nüfuzun saxlanması, ənənələrin yaşadılması məqsədilə məqbul hesab olunub. Müasir dövrdə isə, elm və tibbin inkişafı fonunda qohum evliliyinin bioloji, tibbi, psixoloji və sosial fəsadları dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilib və cəmiyyətlərdə bu evlilik növünün riskləri haqqında ictimai məlumatlanma artıb. Xüsusən Azərbaycan kimi ənənəvi ailə modelinin güclü olduğu regionlarda, bəzi kənd və şəhərlərdə qohum evliliyi hələ də mövcudluğunu qoruyur. Lakin bu evliliyin fəsadları barədə elmi tədqiqatlar və faktlar, cəmiyyətin sosial və sağlamlıq baxımından qarşılaşdığı problemlər qohum nikahlarının geniş şəkildə tənqidinə səbəb olub.
Qohum evliliyinin fəsadlarının əsas hissəsi genetik, tibbi, psixoloji və sosial aspektlərdə özünü göstərir. Mütəxəssislər və beynəlxalq səhiyyə təşkilatları bildirir ki, qohum evlilikləri uşaq sağlamlığı, nəsil davamlılığı, ailə münasibətləri və bütövlükdə cəmiyyət üçün bir sıra mənfi nəticələr doğurur. Bu səbəbdən bir çox ölkələrdə qanunvericilikdə yaxın qohumlar arasında evlilik qadağan edilib və ya ciddi məhdudiyyətlər qoyulub.
Qohum evliliyinin genetik fəsadları
Qohum evliliyinin ən ağır nəticələri genetik xəstəliklərin artmasında özünü göstərir. Qohumlar arasında genetik materialın oxşarlığı yüksək olduğundan, iki qohumun övladında resessiv genlər eyni anda aktivləşə bilər və nəticədə ağır irsi xəstəliklər ortaya çıxar. Bunu aşağıdakı hissələrə bölmək mümkündür:
1. İrsi xəstəliklərin tezliyi: Qohumlar arasında nikah nəticəsində talassemiya, hemofiliya, kistik fibroz, bəzi metabolik xəstəliklər və anadangəlmə anomaliyalar kimi genetik xəstəliklərin övladlarda meydana çıxma riski əhəmiyyətli dərəcədə artır.
2. Genetik müxtəlifliyin azalması: Qohum evliliyi genetik hovuzun daralmasına səbəb olur. Bu isə növbəti nəsillərdə yeni mutasiyaların və xəstəlik risklərinin artmasına gətirib çıxarır.
3. Genetik daşıyıcılıq: Qohumlar çox zaman eyni zərərli genləri daşıdıqları üçün, sağlam görünsələr də, daşıyıcı olduqları xəstəlik övladlarda manifestasiya edə bilər.
| Genetik fəsadlar | Qısa izah |
|---|---|
| İrsi xəstəlik riski | Talassemiya, hemofiliya, kistik fibroz və s. artır |
| Anadangəlmə qüsurlar | Bədən və orqan anomaliyaları, fiziki və zehni gerilik |
| Körpə və uşaq ölümü | Yenidoğulmuşlar arasında ölüm və xəstəlik riski yüksəlir |
| Sağlam ömür uzunluğunun azalması | İrsi xəstəliklər səbəbindən orta ömür müddəti qısalır |
Qohum evliliyinin tibbi və psixoloji təsirləri
Tibbi və psixoloji aspektdə qohum evliliyinin zərərli təsirləri təkcə genetik xəstəliklərlə məhdudlaşmır. Belə ailələrdə övladların inkişafı, psixoloji sağlamlığı və ailədaxili münasibətlərdə də problemlər yaşana bilər.
1. Fiziki və zehni inkişafda gerilik: Qohum evliliklərində dünyaya gələn uşaqlarda anadangəlmə zehni gerilik, inkişaf ləngiməsi, autizm və epilepsiya hallarına daha tez-tez rast gəlinir.
2. Əqli gerilik və inkişaf qüsurları: Beynəlxalq tədqiqatlar sübut edir ki, qohum nikahlarından doğulan uşaqların bir hissəsində öyrənmə pozuntuları, intellekt səviyyəsinin aşağı olması müşahidə olunur.
3. Doğuşdan ölüm halları: Statistikalar göstərir ki, belə ailələrdə neonatal (yeni doğulmuş) ölüm və körpə ölüm halları qeyri-qohum ailələrlə müqayisədə xeyli yüksəkdir.
4. Ailə psixologiyası və sosial adaptasiya: Uşağın xəstə və ya gerilikli olması ailədə psixoloji gərginliyə, sosial təcridə, günahkarlıq hissinə, bəzən valideynlər arasında konfliktlərə səbəb olur. Bu da ailədaxili mühitin mənfi istiqamətdə dəyişməsinə gətirir.
Qohum evliliyinin sosial və hüquqi nəticələri
Qohumlar arasında evlilik yalnız tibbi və genetik baxımdan yox, həm də sosial və hüquqi sferada ciddi problemlərə yol açır.
1. Sosial stigma və diskriminasiya: Cəmiyyətin inkişaf etdiyi, təhsil və maarifçilik səviyyəsinin yüksəldiyi mühitlərdə qohum evlilikləri ictimai qınaq, ayrım və diskriminasiya ilə qarşılanır.
2. Ailə və tayfa münasibətləri: Qohumlar arasında nikah, ailə daxilində maliyyə və mülkiyyət münasibətlərini mürəkkəbləşdirə, miras bölgüsündə və ailədaxili sülhün pozulmasına səbəb ola bilər.
3. Hüquqi məhdudiyyətlər: Bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda yaxın qohumlar arasında nikah qadağandır və qanunvericilikdə bu cür nikahların nəticələri hüquqi baxımdan rəsmən tanınmır.
| Sosial-hüquqi fəsadlar | Qısa izah |
|---|---|
| Sosial qınaq | Cəmiyyətdə qəbul edilməmək, damğalanmaq |
| Miras və mülkiyyət problemi | Yaxın qohumların nikahı miras bölgüsünü çətinləşdirir |
| Hüquqi qadağalar | Birinci və ikinci dərəcə qohumlarla nikah qadağandır |
| Ailə münasibətlərində gərginlik | Konflikt və psixoloji təzyiqlər |
Qohum evliliyində risk faktorları və fərdi təsirlər
Qohum evliliyinin riskləri yalnız əhali səviyyəsində deyil, fərdi səviyyədə də özünü göstərir. Genetik və tibbi baxımdan hər bir cütlüyün risk dərəcəsi fərqli ola bilər. Genetik konsultasiya, tibbi yoxlama və maarifləndirici tədbirlər bu risklərin azaldılmasına kömək edə bilər.
1. Risklərin dəyərləndirilməsi: Hər bir ailə planlaşdıran cütlük, xüsusilə qohumluq əlaqələri olanlar, həkim-genetik konsultasiyasından keçməlidir.
2. Maarifləndirmə: Qohum evliliyi ilə bağlı maarifləndirici işlərin aparılması, risk və fəsadlar barədə geniş ictimaiyyətin məlumatlandırılması bu problemlərin qarşısını almaqda vacibdir.
3. Alternativ yanaşmalar: Ailə və cəmiyyət üçün sağlam nəslin davamı üçün qohum evliliyinin alternativlərinin seçilməsi, genetik uyğunluğa üstünlük verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
Qohum evliliyinin qarşısının alınması üçün tədbirlər
- Təhsil və maarifləndirmə tədbirlərinin gücləndirilməsi
- Cəmiyyət və ailə səviyyəsində genetik məsləhət xidmətlərinin genişləndirilməsi
- Qanunvericilikdə qadağaların sərtləşdirilməsi və nəzarətin gücləndirilməsi
- Ailə planlaşdırmasında genetik testlərin tətbiqi
Bu tədbirlər cəmiyyətin gələcəkdə sağlam, güclü və inkişaf etmiş nəslə sahib olması üçün vacibdir.
Qohum evliliyinin fəsadları həm genetik, həm tibbi, həm də sosial və psixoloji aspektlərdə cəmiyyət üçün ciddi problemlər yaradır. Sağlam nəsil və xoşbəxt ailə üçün, həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə bu evlilik növündən uzaq durmaq, maarifləndirməyə və genetik risklərin önlənməsinə önəm vermək vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qohum evliliyi eyni ailə, soy və ya qan qohumluğu olan şəxslər arasında nikah bağlanmasıdır və adətən yaxın qohumlar – əmioğlu, bibiqızı, dayıoğlu və s. arasında rast gəlinir.
Ən ciddi fəsadlar genetik xəstəliklərin artması, anadangəlmə qüsurlar, intellekt və fiziki inkişaf geriliyi, körpə və uşaq ölüm hallarının çoxalmasıdır.
Çünki yaxın qohumlar genetik baxımdan eyni resessiv xəstəlik genlərinin daşıyıcıları ola bilər və bu genlər övladda birləşərək xəstəliyin ortaya çıxmasına səbəb olur.
Talassemiya, hemofiliya, kistik fibroz, bəzi metabolik pozuntular, zehni və fiziki inkişaf qüsurları daha çox rast gəlinir.
Ailədə xəstə və ya gerilikli övladın olması valideynlər arasında gərginlik, günahkarlıq hissi, sosial təcrid və cəmiyyət tərəfindən qınaq yarada bilər.
Azərbaycan qanunvericiliyinə görə birinci və ikinci dərəcə yaxın qohumlar arasında nikah qadağandır və belə nikahlar hüquqi cəhətdən tanınmır.
Maarifləndirmə, genetik məsləhət xidmətləri, qanunvericiliyin gücləndirilməsi və ailə planlaşdırmasında tibbi-genetik testlərin tətbiqi əsas tədbirlərdir.
Cəmiyyət miqyasında bu cür evliliklər xəstə, əlil və zəif immunitetli uşaqların sayının artmasına, tibbi və sosial yükün çoxalmasına gətirir.
Ailə cütlükləri genetik risklər, irsi xəstəliklər və mümkün tibbi fəsadlar barədə həkim-genetik məsləhəti almalıdırlar.
Uzunmüddətli nəticələrə xəstə nəsil, sosial və psixoloji problemlər, iqtisadi çətinliklər və cəmiyyətin rifahının azalması daxildir.
