Qorilla Yer üzündə yaşayan ən böyük meymun növlərindən biri olaraq, təbiətin unikal və heyrətamiz canlılarından sayılır. Onlar insanlara genetik olaraq ən yaxın növlərdən biri hesab edilir və təkcə böyük fiziki quruluşu ilə deyil, həm də sosial davranışı, ailə strukturu, zəka səviyyəsi və emosional dünyası ilə fərqlənirlər. Qorillalar Afrika qitəsinin tropik meşələrində və dağlıq ərazilərində məskunlaşıb, əsrlər boyu həm təbiətşünasların, həm də sadə insanların maraq dairəsində olub. Onların həyatı, davranış xüsusiyyətləri, qidalanma vərdişləri, populyasiya dinamikası və insan fəaliyyəti nəticəsində üzləşdikləri təhlükələr bioloqlar və ekoloqlar üçün tədqiqat mövzusudur. Bu yazıda qorillaların taksonomik təsnifatından tutmuş, onların sosial həyatına, qorunma statusuna, insanlarla qarşılıqlı əlaqəsinə və hətta mifologiyadakı yerinə qədər bir çox aspekt araşdırılır.
Qorilla sadəcə iri meymun deyil, bəşəriyyətin təkamül tarixində xüsusi yeri olan, kompleks davranış və emosional dünyaya sahib canlıdır. Afrika meşələrinin bu sakit nəhəngləri təkcə ekosistemin bir hissəsi deyil, həm də insanın özünü və təbiəti anlamaq üçün bir açardır. Gəlin qorillaların həyatını daha yaxından tanıyaq.
Qorillanın bioloji təsnifatı və növləri
Qorilla (latınca Gorilla) iri meymunlar ailəsinə – Hominidae – aiddir. Bu ailəyə qorilla, şimpanze, bonobo, oranqutan və insan daxildir. Qorilla cinsinin iki əsas növü və onların bir neçə altnövü vardır:
| Növ və altnöv | Latınca adı | Yaşayış yeri |
|---|---|---|
| Qərbi qorilla | Gorilla gorilla | Qərbi və Mərkəzi Afrika |
| – Düzənlik qorillası | G. g. gorilla | Kamerun, Qabon, Konqo |
| – Qərbi dağ qorillası | G. g. diehli | Nigeriya, Kamerun |
| Şərqi qorilla | Gorilla beringei | Şərqi və Mərkəzi Afrika |
| – Dağ qorillası | G. b. beringei | Ruanda, Uqanda, Konqo |
| – Şərqi düzənlik qorillası | G. b. graueri | Konqo Demokratik Respublikası |
Qorillalar əsasən sıx tropik meşələrdə və dağlıq ərazilərdə yaşayırlar. Onlar bitkiyə adaptasiya olunmuş həyat tərzi sürür, bəzi altnövlər isə yalnız müəyyən ekosistemlərdə yayılıb.
Qorillanın fiziki quruluşu və xarakteristik xüsusiyyətləri
Qorilla ən iri və güclü meymun növü hesab edilir. Onun bədəni əzələli, döş qəfəsi geniş, çiyinləri güclü, qol və ayaqları qalındır. Qorillaların boyu adətən 1,5-1,8 metrə, çəkisi isə 140-200 kq-a qədər çata bilər. Bəzi erkək fərdlərdə, xüsusilə “gümüş bel” (silverback) adlandırılan yaşlı erkəklərdə arxa tərəfdə gümüşü-boz rəngli tüklər meydana çıxır ki, bu da onları digər fərdlərdən fərqləndirir.
Qorillanın başı böyük, alın hissəsi qabağa çıxmış, çənəsi güclü və dişləri möhkəmdir. Burun dəlikləri geniş, qulaqları isə nisbətən balacadır. Qorillaların bədəni qara, bəzən boz və ya qəhvəyi rəngə çalır, tükləri sıx və qalındır. Əllərində baş barmaq, ayaqlarında isə böyük barmaq insana bənzəyir və müxtəlif hərəkətlər üçün istifadə olunur.
Qorillanın yaşayış mühiti və arealı
Qorillalar yalnız Afrika qitəsinin tropik və subtropik meşələrində yayılıb. Qərbi qorillalar əsasən Qabon, Kamerun, Konqo, Nigeriya və Mərkəzi Afrika Respublikasında, şərqi qorillalar isə Ruanda, Uqanda və Konqo Demokratik Respublikasında məskunlaşır. Dağ qorillaları vulkanik dağ massivlərində – 2000-4000 metr hündürlükdə – sıx bambuk və tropik meşələrdə yaşayır.
Qorillalar öz ərazilərində gündəlik olaraq 1-2 km məsafə qət edə bilər. Onlar üçün əsas yaşam tələbi sıx bitki örtüyü, su mənbələri və təhlükəsizlikdir. Dağ qorillaları soyuq və rütubətli mühitlərə, düzənlik qorillaları isə isti və rütubətli tropik meşələrə yaxşı uyğunlaşıb.
Qorillanın qidalanma vərdişləri
Qorillalar əsasən otlaq, yarpaq, gövdə, meyvə, çiçək, bəzən isə kiçik həşərat və həşərat sürfələri ilə qidalanır. Onların rasionunda 85-90% bitki mənşəli qida təşkil edir. Dağ qorillaları daha çox yarpaq, bambuk, kök və gövdə yeyir, düzənlik qorillaları isə meyvə, giləmeyvə və müxtəlif növ bitkilərə üstünlük verir.
Qorillalar gündə 20-30 kq-a qədər bitki qidası yeyə bilirlər. Gecəni isə özlərinə xüsusi yerdə, bitkilərdən hazırlanmış “yuva”da keçirirlər.
Qorilla ailə və sosial strukturu
Qorilla cəmiyyətləri adətən ailə əsaslı kiçik qruplar şəklində təşkil olunur. Bir qrupun başında adətən yaşlı və güclü erkək “gümüş bel” dayanır. Onun yanında bir neçə dişi, gənc və uşaq qorillalar yaşayır. Qrupun qorunması, təhlükədən müdafiəsi, miqrasiyası və gündəlik həyatı bu baş qorillanın nəzarəti altındadır.
Dişilər əsasən qida axtarışı və balaların tərbiyəsi ilə məşğul olur. Gənc qorillalar oyun və öyrənmə prosesində sosial davranışları mənimsəyir, böyüklərdən fərqli siqnallar və jestlər öyrənir.
Qorillanın intellekti və ünsiyyət sistemi
Qorillalar yüksək intellektə və kompleks ünsiyyət sisteminə malikdir. Onlar müxtəlif səslər, jestlər, mimikalar, bədən hərəkətləri və hətta mimik ifadələr vasitəsilə bir-birilə əlaqə qururlar. Qorillalar emosiyaları (sevinc, qorxu, həyəcan, narahatlıq və s.) çox aydın ifadə edə bilirlər.
Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, qorillalar problem həll etmək, alətlərdən istifadə etmək, yaddaş və hətta sadə məntiqi əməliyyatlar yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdir. Qorilla Koko (ABŞ-da tədqiq edilmiş dişi qorilla) 1000-dən çox işarə dili jestini öyrənmiş və insanlarla ünsiyyət qura bilmişdir.
Qorillanın çoxalması və ömrü
Dişi qorilla 9-10 yaşında, erkək isə 12-15 yaşında cinsi yetkinliyə çatır. Dişi qorillanın hamiləlik müddəti təxminən 8,5 aydır. Hər dəfə adətən bir balası olur, nadir hallarda əkizlər doğula bilər. Ana qorilla balasına 3-4 yaşa qədər qayğı göstərir və onu qrupun digər üzvlərindən qoruyur.
Qorillaların təbii şəraitdə ömrü 35-40 il, bəzi hallarda isə zoopark şəraitində 50 ilə qədər ola bilər.
Qorilla və insan: əlaqə, təhdidlər və qorunma tədbirləri
Qorilla insana ən yaxın genetik qohumlardan biridir və onlarla insan arasında bioloji, davranış və emosional oxşarlıqlar çoxdur. Buna baxmayaraq, qorillalar insan fəaliyyəti nəticəsində ciddi təhlükələrlə üz-üzədir. Onların əsas düşməni meşələrin qırılması, torpaq itkisi, brakonyerlik, xəstəliklər (o cümlədən Ebola) və ekoturizmin nəzarətsiz inkişafıdır.
Hazırda bütün qorilla növləri Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Birliyinin (IUCN) Qırmızı Siyahısında kritik təhlükə altında olan növlər kimi qeyd olunur. Onların qorunması üçün milli parklar, qoruqlar, elmi proqramlar və yerli icmalarla əməkdaşlıq əsas prioritetlərdəndir.
Qorilla haqqında maraqlı faktlar
- Qorillalar gündə orta hesabla 12 saat qida axtarır, qalan vaxtı istirahət və oyunla keçirir.
- “Gümüş bel” adlanan erkəklər ailənin başçısıdır və çox zaman 30-40 fərdin təhlükəsizliyinə cavabdehdir.
- Qorilla uşaqları oyun oynamağı çox sevir, oyunlar sosial münasibətlərin öyrənilməsində mühüm rol oynayır.
- Qorillalar suyu əsasən qida ilə qəbul edir, əlavə olaraq su mənbəyinə ehtiyac duymur.
- Qorilla Koko bir sıra bədii filmlərdə və sənədli layihələrdə insanlarla ünsiyyət bacarığı ilə məşhurlaşıb.
Qorillanın təbiət və mədəniyyətdə yeri
Qorilla Afrikanın yerli xalqlarının mifologiyasında, əfsanələrdə və xalq rəvayətlərində həm qorxulu, həm də himayəçi obraz kimi təqdim olunur. Bir çox sənət əsərlərində, filmlərdə və animasiyalarda qorillalar insanı xatırladan xarakterlər, liderlər, hətta qəhrəmanlar kimi təsvir edilir. Bütün bunlarla yanaşı, qorillalar təbiətin, ekosistemin və vəhşi həyatın simvolu olaraq qorunur və öyrənilir.
Qorilla – təkcə ən böyük meymun deyil, həm də insanın təbiətə olan bağlılığını, təbiəti qorumağın vacibliyini və canlılar arasındakı bənzərliyi simvolizə edən nadir canlıdır. Onların genetik, davranış və emosional yaxınlığı insan cəmiyyətinə təbiətə daha diqqətli yanaşmağa, biomüxtəlifliyi qorumağa çağırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qorilla iri meymunlar ailəsinə (Hominidae) aid olan, əsasən Afrikada yaşayan, dünyada ən böyük meymun növüdür.
İki əsas növü var: Qərbi qorilla və Şərqi qorilla. Hər növün öz altnövləri və yaşadıqları ekosistemlər fərqlidir.
Qorillalar yalnız Afrika qitəsinin tropik meşələrində, dağlıq və düzənlik ərazilərdə məskunlaşıblar.
Əsasən yarpaq, meyvə, gövdə, bambuk və nadir hallarda kiçik həşəratlarla qidalanırlar, gündə 20-30 kq-a qədər qida qəbul edə bilirlər.
Qorilla qrupları ailə əsasında formalaşır, başçısı adətən ‘gümüş bel’ adlanan yaşlı erkəkdir, qrupda bir neçə dişi və balalar olur.
Təbiətdə qorillalar 35-40 il, zoopark şəraitində isə 50 ilə qədər yaşaya bilirlər.
Qorillalar səslər, jestlər, mimika və bədən hərəkətləri vasitəsilə kompleks ünsiyyət sistemi qururlar, emosiyaları ifadə edə bilirlər.
Meşələrin qırılması, brakonyerlik, xəstəliklər və insan fəaliyyəti qorilla populyasiyasına təhlükə yaradır; bütün növlər IUCN tərəfindən kritik təhlükə altında sayılır.
Qorillalar genetik, davranış və emosional baxımdan insana ən yaxın heyvanlardandır, sosial həyat və alət istifadəsi baxımından da bənzərliklər var.
Qorillalar toxum yaymaq, bitki örtüyünü formalaşdırmaq və meşə ekosisteminin davamlılığını təmin etmək baxımından mühüm rol oynayırlar.
