Qövm anlayışı insan tarixinin ən qədim sosial təşkilatlanma formalarından biridir. Bu termin müxtəlif zamanlarda və müxtəlif coğrafiyalarda fərqli məna daşısa da, mahiyyət etibarilə insanları bir araya gətirən, onlara ortaq kimlik və mənsubluq hissi verən, həm də cəmiyyətin inkişafında xüsusi rol oynayan sosial birliyə işarə edir. Qövm yalnız etnik və irqi mənsubiyyət baxımından deyil, həm də dil, din, mədəniyyət və ənənələr baxımından insanları bir-birinə bağlayan bir amil kimi çıxış edir. Bugünkü məqaləmizdə “qövm” sözünün mənşəyi, tarixi rolu, cəmiyyətlərdəki əhəmiyyəti, müasir dünyada təzahürləri və müxtəlif elmi baxışlardan yanaşmalar geniş şəkildə izah olunacaq.
Qövm anlayışının lüğəvi və tarixi mənası
Qövm sözü ərəb mənşəlidir və əsasən “bir-birinə bağlı, ortaq dəyərlərə malik insan topluluğu” kimi başa düşülür. Qurani-Kərimdə də tez-tez işlədilən “qövm” sözü, bir peyğəmbərin dəvət etdiyi icma, müəyyən etnik və ya dini birlik mənasında istifadə olunur. Klassik ərəb dilində qövm bəzən “el”, “tayfa”, “xalq”, “millət”, “cəmiyyət” sözləri ilə sinonim səciyyə daşıyır. Bu söz, sonralar türk, fars və digər Şərq dillərinə də daxil olub.
Tarixi baxımdan, qövm anlayışı əsasən nəsil, soy və tayfa bağları üzərində formalaşıb. Məsələn, qədim türk və monqol toplumlarında “qövm” daha çox soy və tayfa birliyi kimi işlədilib. Eyni hal ərəb, iran, slavyan və bir sıra digər xalqlarda da müşahidə edilir. Qövm, əsasən bir ata-babadan gələn nəsillərin, ortaq ənənə və qaydalara malik topluluqların adlandırılması üçün işlədilib.
Qövm və onun cəmiyyətin təşəkkülündə rolu
Tarix boyu qövm anlayışı cəmiyyətin təşkilatlanmasının əsası olub. İlkin insan topluluqları öz aralarında genetik, dil və mədəni bağlılıqlara əsaslanan qövm strukturlarında birləşiblər. Qövmə mənsub olmaq insanlara təhlükəsizlik, mənəvi dayaq, sosial status və əmək bölgüsündə yer tapmaq imkanı verib. Müasir dövlətçilik yaranana qədər bir çox toplumlarda hüquqi və inzibati münasibətlər məhz qövmə əsaslanıb.
Qövm həmçinin mədəni dəyərlərin, adət-ənənələrin, dini görüşlərin və davranış qaydalarının ötürülməsində əsas rol oynayıb. Qədim dövrlərdə dövlət, şəhər və ya imperiya anlayışları mövcud olmadan əvvəl, insanlar məhz qövm strukturuna bağlı olaraq yaşayırdılar və bütün sosial həyatlarını bu birliyin daxilində təşkil edirdilər.
Qövmün tipləri: Tayfa, nəsil, millət
Qövm anlayışının bir neçə tipi var və onların hər biri cəmiyyətin müxtəlif inkişaf mərhələlərində müxtəlif formada təzahür edir:
1. Tayfa qövmü: Ən qədim sosial birlik formasıdır. Bu tip qövm əsasən qan qohumluğu, bir ata-babadan törəmə, ortaq ərazi və ənənə üzərində formalaşır. Tayfa cəmiyyəti adətən kiçik, qapalı və öz qaydalarına sadiq olur.
2. Nəsil qövmü: Burada bir neçə tayfanın və ya ailənin birləşməsi baş verir və daha böyük miqyasda qohumluq əlaqələrini ifadə edir. Nəsil qövmü genetik və ya əfsanəvi bir ortaq babaya bağlana bilər.
3. Millət qövmü: Cəmiyyətin inkişafında daha yüksək mərhələdir və artıq yalnız qan qohumluğu yox, dil, din, mədəniyyət kimi dəyərlər əsas rol oynayır. Millət, bir neçə qövmün və tayfanın bir-birinə inteqrasiyası nəticəsində yaranır.
Qövmün müasir dövrdə yeri
Hazırkı dövrdə “qövm” anlayışı əvvəlki kimi qapalı, izolyasiya olunmuş birlikləri deyil, daha çox mədəni və mənəvi ortaq dəyərləri paylaşan toplumu ifadə edir. Müasir cəmiyyətlərdə millət, xalq və dövlət anlayışları üstün olsa da, bir çox ölkələrdə qövm və etnik birliklər hələ də sosial, mədəni və siyasi həyatın vacib komponentlərindəndir.
Bəzi ölkələrdə qövm kimliyi hüquqi və inzibati statusa malikdir (məsələn, Azərbaycanın bəzi regionlarında vətəndaşlar öz etnik mənsubiyyətlərini açıq şəkildə bəyan edə bilirlər). Qövmün adət və ənənələri, toy, yas, bayram və digər mərasimlərdə, folklorda, ləhcədə və gündəlik davranışlarda öz əksini tapır. Bəzi hallarda qövm kimliyi insanlar arasında birliyə səbəb olur, lakin bəzən də sosial və siyasi gərginliklərə yol aça bilir.
Qövm və etnik kimlik
Qövm anlayışı bir çox hallarda etnik kimliklə qarışdırılır. Halbuki, etnik kimlik daha geniş və mürəkkəb bir anlayışdır və o, təkcə qan qohumluğu deyil, həm də ortaq dil, din, tarixi yaddaş, ərazi və digər mədəni faktorları əhatə edir. Qövm isə əsasən ənənəvi və irsi bağlılıq üzərində qurulan bir birlikdir.
Müasir etno-sosioloji araşdırmalar göstərir ki, qövm kimliyi bəzi regionlarda əsas identifikasiya vasitəsi olaraq qalır. Xüsusilə kənd və yarımqapalı icmalarda insanlar özlərini ilk növbədə qövm üzvü kimi təqdim edirlər. Bu hal şəhər və sənaye cəmiyyətlərində daha zəif olsa da, mədəniyyət və ənənələrin qorunmasında qövm strukturlarının rolu inkarolunmazdır.
Qövm və din
Qövm strukturlarında dinin rolu çox əhəmiyyətlidir. Bir çox qövm, dini inanc və ayinləri ortaq şəkildə bölüşür və özünəməxsus dini ritualları, bayramları və mərasimləri olur. Məsələn, Azərbaycanda və digər müsəlman ölkələrində müəyyən qövm və tayfaların özlərinə xas dini ənənələri, ziyarətgahları və müqəddəs yerləri var. Din, qövm birliyinin davamlılığını təmin edən əsas amillərdən biridir.
Qövm və sosial-iqtisadi həyat
Ənənəvi cəmiyyətlərdə qövm həmçinin iqtisadi fəaliyyətlərin təşkilində mühüm rol oynayıb. Torpaq mülkiyyəti, əmək bölgüsü, ticarət və sosial yardım məhz qövm çərçivəsində tənzimlənib. Qövm üzvləri arasında qarşılıqlı yardım, birgə əmək, eyni kənddə və ya rayonda yaşamaq kimi ənənələr davam edib. Müasir dövrdə bu funksiyalar nisbətən zəifləsə də, bəzi regionlarda qövm münasibətləri hələ də sosial-iqtisadi həyatda öz təsirini saxlayır.
Qövm və müasir Azərbaycan
Azərbaycanda qövm anlayışı müxtəlif səviyyələrdə qorunur və bu, həm tarixi köklərdən, həm də coğrafi mövqedən qaynaqlanır. Respublikanın bir sıra bölgələrində (məsələn, Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara və s.) qövm, nəsil, tayfa bağlılığı bu gün də ailə, mərasim və məişətdə özünü göstərir. Toy, yas, nişan, xeyir və şər məclisləri, habelə kəndlərin idarə olunması məsələlərində qövm liderləri və ağsaqqallar mühüm rol oynayır. Azərbaycanda qövm adları və onların mədəniyyətə təsiri xalq folklorunda, dastanlarda, toponimlərdə və tarixi mənbələrdə də geniş yer tutur.
Qövm və inteqrasiya
Qövm strukturları, tarix boyu həm birləşdirici, həm də bəzən ayırıcı funksiyalar yerinə yetirib. Bir tərəfdən, qövm içindəki möhkəm birlik və sosial dəstək cəmiyyətin davamlılığını təmin edir. Digər tərəfdən, qövmə həddindən artıq bağlılıq bəzən kənar qruplara qarşı qapalı münasibət yarada və inteqrasiyanı çətinləşdirə bilər. Bu səbəbdən, müasir cəmiyyətlərdə həm qövm ənənələrinin qorunması, həm də birgəyaşayış və milli birliyin təşviqi əsas məqsəd kimi çıxış edir.
Qövm haqqında məşhur nümunələr
Tarixdə bir çox böyük dövlət və imperiyalar müxtəlif qövm və tayfaların birliyi üzərində qurulub. Məsələn, Osmanlı imperiyası, Səfəvilər dövləti, Qızıl Orda və s. kimi dövlətlərdə müxtəlif qövm və tayfaların harmoniyasına xüsusi diqqət yetirilib. Eyni zamanda, Azərbaycan xalqının etnogenezində də müxtəlif qövm və tayfaların sintezi mühüm yer tutur.
Qövm anlayışı tarixən cəmiyyətin təşəkkülündə, mədəniyyətin formalaşmasında və sosial münasibətlərin qurulmasında mühüm rol oynayıb. Müasir dünyada isə qövm ənənələri bir çox regionda hələ də yaşamaqdadır və mədəni müxtəlifliyin, milli identikliyin qorunmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. Qövmün müasir dövr üçün dəyəri yalnız etnik və irsi bağlılıqda deyil, həm də ortaq mədəni dəyərlərin, adət-ənənələrin qorunmasında, nəsildən-nəslə ötürülməsində, cəmiyyətin birlik və həmrəylik ruhunda öz əksini tapır.
Ən çox verilən suallar:
Qövm bir-birinə bağlı, ortaq dəyərləri paylaşan insanların təşkil etdiyi sosial birlikdir.
Tayfa əsasən daha kiçik və qan qohumluğuna əsaslanan birlikdir, qövm isə bəzən daha geniş, dil, din, mədəniyyət kimi amillərə əsaslana bilər.
Qövm kimliyi əsasən genetik, mədəni, dini və tarixi ortaq dəyərlər, ənənələr və əfsanələr əsasında yaranır.
Qövm və millət bir-birinə yaxın anlayışlar olsa da, millət daha böyük, dil və mədəni birlik üzərində qurulan icmadır.
Bəli, bəzi regionlarda qövm kimliyi sosial və mədəni münasibətlərdə hələ də əsas rol oynayır.
Bir çox qövm öz dini ənənələrini və rituallarını qoruyub saxlayır və din qövmün birliyini gücləndirir.
Azərbaycanda bir çox qövm və nəsil adları mövcuddur: Şəkili, Qubalı, Talyış, Ləzgi, Qazaxlı və s.
Qövm bağlılığı insanlar arasında həmrəylik, sosial dəstək, mədəni ənənələrin qorunması kimi müsbət təsirlər yaradır.
Bəzən qövm fərqliliyi sosial inteqrasiyaya, tolerantlığa və milli birliyə mane ola bilər.
Tarix, sosiologiya və etnologiya üzrə elmi mənbələrdə və folklor araşdırmalarında bu mövzu geniş işıqlandırılır.
