Quba rayonunun şimal-qərb dağ silsiləsinin ətəyində, dəniz səviyyəsindən 2 100 metr yüksəklikdə yerləşən Qrız kəndi Şahdağ biosferinin təbii balkonuna oxşayır: buradan baxanda bir tərəfdə Qusarçayın dərin dərəsi görünür, digər tərəfdə isə qartal qanadlı Qızılağac zirvəsi göyü cızır. Daş divarlı, düzbucaqlı damlı evlərin fonunda çənə bürünmüş qayalar kəndi elə qoruyur ki, sanki əsrlərdir buraya yad nəfəs toxunmayıb. Qafqazın ən izolyasiyalı icmalarından biri sayılan Qrız, özünəməxsus dildə – kriz dilində – danışan cəmi bir neçə yüz nəfərlik əhali ilə həm dilçilik baxımından, həm də etnoqrafiya xəritəsində unikal nöqtədir. Buraya asfalt yol yalnız 2017-ci ildə çəkilib; indiyədək qonaqlar Salmas–QRİZ cığırını ciplə və ya at belində aşırdılar. İntensiv yayla otlaqları kənd iqtisadiyyatının əsasıdır: “qriz qoyunu” yumşaq yunu və dağ ətinin qoxusu ilə tanınır, yay otarımı isə ailələr üçün həm dolanışıq, həm də mərasim rituallarının səhnəsidir. Ətraf qayalıqlarda yaşayan bezoar keçisi və dağ keçiotu ekologiya tədqiqatçılarının diqqətini cəlb edir; 2024-cü ilin statistikasına görə, kənd ərazisində endemik bitki növlərinin sıxlığı Şahdağ milli parkında qeydə alınan orta göstəricidən 18 faiz yüksəkdir. Sovet dövründə Qrız kolxoz sisteminə qoşuldu, ancaq yol çətinliyi səbəbindən mexanizasiyadan kənarda qaldı; buna baxmayaraq, kəndin əllə toxunan yun corabları Moskva yarmarkalarında “Krızskiy nosok” markası ilə satılırdı. Bu gün də kəndin daimi əhalisi təxminən 350 nəfərdir, ilin soyuq aylarında isə sayı 200-ə enir, çünki gənclər Quba və Bakıdakı tələbə yataqxanalarına yaylaya bənzər yeni yollar axtarırlar. Şahdağ cənnətinin bu mərtəbəsində havanın hər yeddi-səkkiz dəqiqədən bir dəyişməsi kəndə fotokamera vizualı verir: bulud gəlib dağa söykənir, duman qalxır, gün işığı xəzəl çöllərini al rəngə boyayır. Bütün bu amillər Qrızı həm dil, həm tarix, həm də coğrafiyanın canlı laboratoriyasına çevirir.
Tarixi mənbələrdə Qrız
Qrızın adı ilk dəfə XIII əsr erməni xronikasında “Girez” kimi qeyd olunur və “qayalıq arxasında yaşayan tayfa” mənası ilə şərh edilir. Yerli rəvayətlərə görə kəndin əsası Alan qəbiləsindən ayrılan beş ailə tərəfindən qoyulub; onlar yayla-yayla köçdə sığınacaq axtararkən Qusarçayın qərb yamacında məskunlaşıblar. Həmin ailələrdən qalan soyadlar – Tabarov, Kadirov, İbrahimov – bu gün də kənd reyestrində üstünlük təşkil edir.
XVII əsrdə Şah Abbasın qış yürüşü zamanı buradakı əhalinin bir hissəsi Cənubi Azərbaycan ərazilərinə köçürülsə də, dağ relyefinin ağır şərtləri strateji işğala müqavimət göstərməyə kömək edib. Rus-Quba ekspedisiyasında (1833) polkovnik Butaşev Qrız əhalisini “ovçu və qoyunçu dağlılar” kimi təsvir edir, kəndin müdafiə xətti kimi istifadə olunan təbii tunellərdən bəhs edir. Qorxmazlıq simvolu sayılan “Daş darvaza” keçidi həmin dövrdən qalan strateji məntəqədir.
Coğrafi mövqe və iqlim
Qrız kəndi Quba–Qusar silsiləsinin talvegində, Şahdağ milli parkı ilə həmsərhəd zonada yerləşir; ən yaxın yaşayış məntəqəsi Xınalıqla hava xətti məsafəsi mində 9 kilometrdir, ancaq keçid yolu 42 kilometrdir. Qusarçay dərəsi kəndi cənubdan şimal-qərbə doğru keçir və yaz aylarında ərimiş qar suları ilə coşur, lakin yayda debiti xeyli azalır.
Kənd güclü kontinental dağ iqlimi zonasındadır; yanvar temperaturu −11 °C, iyul orta temperaturu +16 °C göstərir, illik yağıntının 70 faizi mart–iyun aylarına düşür. Dağ-dəniz brizi zəifdir, lakin şimaldan əsən “xəzri”yə bənzər quru külək taxıl zolaqlarını tez qurudur. Sürüşmə riski olan təpələrdə əkin aparılmır; buna görə də əkin sahələri çay terraslarının tən ortasında cəmlənib.
Dil və etnoqrafiya
Kənd əhalisi Şahdağ dilləri qrupuna aid Kriz dilində danışır; bu dilin fonetik arsenalı Azərbaycan dilində olmayan qırtlaq samitləri ilə zəngindir. Dil araşdırmaları göstərir ki, Kriz dili Qudialçay vadisində yaşayan Xınalıq dili ilə qohum olsa da, 38 faizlik leksik uyğunluq səviyyəsi saxlayır.
Leksikanın mühüm hissəsi heyvandarlıq terminologiyasından ibarətdir: hər otlaq növünün, hər otlaq dövrünün ayrıca adı var. Mərasimlərdə dil canlı muzey funksiyasını yerinə yetirir; toy bəy havasında ifa olunan “Q’riʒa burk” mahnısının mətnini tam başa düşmək üçün dil tədqiqatçıları kənd ağsaqqalından izah alır. Son illər məktəbdə Kriz dili seçmə fənn kimi tədris olunur və 7-8 şagird çıxış nitqini ana dilində təqdim edir.
Demoqrafik göstəricilər və sosial struktur
Rəsmi qeydiyyata görə kənddə 68 təsərrüfat var, daimi əhali 350 nəfərdir, lakin oktyabrın ortasında qoyunçular yaylaqdan qayıdanda kənddə əhali 420-yə çatır. Cins nisbəti 0,88 olmaqla qadınlar üstünlük təşkil edir, çünki bir çox gənc oğlanlar mövsümi tikinti işləri üçün Bakı və Dərbəndə gedir.
Ali təhsil göstəricisi 15 faiz, ilk peşə təhsili 22 faizdir. Mədəniyyət evi olmasa da, məktəb binasında həftədə iki dəfə kinofilm nümayişi təşkil olunur. Kənddə ibtidai və baş siniflədə 42 şagird oxuyur, direktor eyni zamanda coğrafiya müəllimidir. Tibb məntəqəsi yoxdur; ayda bir dəfə Quba rayon xəstəxanasından feldşer briqadası səyyar müayinə aparır.
Kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyat
Qrız iqtisadiyyatının mərkəzində qoyunçuluq dayanır; 2024 statistikası göstərir ki, kənddə 11 500 baş xırdabuynuzlu heyvan saxlanılır. “Dağ qoyunu”nun ət məhsulu Bakı bazarlarında premium qiymətə satılır, çünki ət lifləri qidalandırıcı mikroelementlərlə zəngindir.
Bitkiçilik sahəsində əsas pay buğda və arpa əkininə verilir; suvarma mümkün olmadığından məhsuldarlıq hektara 15 sentner civarındadır. Əvəzində dağ keçiotu, adaçayı və çobanyastığı yabanı halda bol çıxır; qadınlar bu bitkiləri yığaraq Quba şəhərində ətirşah kimi satır. 2023-cü ildə kənd gəncləri “Qrız tea” kooperativi quraraq dağ otlarından fitoseleksiya çayı istehsalına başlayıblar.
Turizm potensialı
Qrız son illər “off-road trekk” həvəskarlarının gizli marşrutuna çevrilib; Xınalıq–Qrız–Alpan cığırı 63 kilometrdir və 3 günə qət edilir. Yerli bələdçilər “Daş pillə” keçidində turistlərə buzlaqlardan yaranan su quyusunu, “Odlu mağara” adlı təbii qaz püskürən çatlağı göstərirlər.
Yay aylarında “Qrız Yayla Festivalı” keçirilir: burada xalça sərgisi, qoyun qırxımı yarışı və Kriz dilində nağıl axşamı baş tutur. Turist axını yayda təxminən 1 200 nəfər, qışda 200-ə yaxındır. İnfrastruktur hələ zəif olduğu üçün qonaqlar evlərdə gecələyir; gündəlik ödəniş 40 manatdan başlayır, səhər yeməyi, qatıq və pendir daxildir.
Ənənəvi mətbəx
Qrız mətbəxi dağ məhsulları ilə zəngindir: “Çiçəkləmə çorbası” dedikləri yemək gicitkan, şomu və necə otu ilə bişirilib sacda isti təndir çörəyi ilə yeyilir. “Qrız baş-ayaq” adı ilə tanınan qoyun başı yeməyi kəklikotu və qara zirə ilə ətirləndirilir; qışda xolesterin qorxusuna baxmayaraq, kəndlilər bunu mütləq hazırlayır.
Pendir çeşidləri arasında dağ şorunun xüsusi yeri var; torbalarda qurudularaq boz-sarı rəng alan bu şor bıçaqla bərk kəsilir. Balıq az olsa da, Qusarçayda daş balığı tutub qurudaraq qızardırlar, bu yeməyə “cincəl balığı” deyirlər. Ənənəvi şirniyyat “şor qoğal”dır, kərə yağı və un qarışımına dağ balı qatılır.
| Ay | Orta temperatur (°C) | Yağıntı mm | Günəşli günlər |
|---|---|---|---|
| Yanvar | −10 | 40 | 5 |
| Mart | −2 | 80 | 9 |
| May | +10 | 120 | 18 |
| İyul | +16 | 45 | 25 |
| Sentyabr | +11 | 60 | 20 |
| Noyabr | −1 | 70 | 7 |
Modernləşmə və gələcək planlar
2017-ci ildə çəkilən yeni yol kəndi Quba mərkəzindən 2 saatlıq məsafəyə endirdi və bu, məktəbə elektron lövhə gətirilməsinə, internetə fiberoptik xətt çəkilməsinə təkan verdi. 2024-cü ilin yazında kənddə ilk günəş paneli layihəsi quraşdırılıb; 12 kVt gücündə mikro-stansiya məktəb və icma evini enerji ilə təmin edir.
Bələdiyyə 2025-2030 strategiyasında Kriz dilinin rəqəmsal korpusunun hazırlanması, dağ otları kooperativinin genişləndirilməsi və 15 otaqlı ekoloji hostel tikintisini planlaşdırır. UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs siyahısına “Kriz nağıl gecəsi” ənənəsinin daxil edilməsi üçün sənədlər hazırlanır. Bu addımlar Qrızı dağ turizmi atlasının vacib nöqtəsinə çevirməyə hesablanıb.
Qrız kəndi Şahdağın qayalı təbəqələrində əsrlərdir sınaqdan çıxmış dayanıqlılıq formasıdır. Yol çətinliyi, iqlimin sərtliyi və iqtisadi imkanların məhdudluğu kəndlilərdə həmrəyliyi və “özünə yetmə” prinsipini gücləndirib, nəticədə Kriz dili və mədəniyyəti indiyədək canlı qalıb. Dağ qoyunu sürüləri, qoyun yunu üstündə toxunan xalça ilmələri və quru otlardan dəmlənən çay kimi sadə görünsə də, bu kəndin hər detalı Qafqazın dağ sivilizasiyasını xatırladır. Yeni yol, günəş paneli və turizm bələdçilərinin artması gələcəkdə iqtisadi perspektivi açacaq; lakin sakinlər üçün əsas prioritet dağ ruhunu itirməməkdir. Ənənəvi Kriz dilində İbrahim babanın nəvəsinə danışdığı nağıl gecələrinin, qış axşamında şor qoğalın ətrinin və yaz selində şəlaləyə dönən Qusarçayın səsini qorumaq bu kəndi xəritədə adi nöqtədən mədəniyyət laboratoriyasına çevirir. Turist gələndə qonaq otağında kuul dəmlənib samovara qoyulur, həm də robot-tozsoranın astanasında saxlanması görsədilir; bu ikilik Qrızın tarixi ilə gələcəyinin təbii harmoniyasıdır. Kəndin gələcək planları göstərir ki, modernləşmə yerli kimliyi zəiflətmək əvəzinə gücləndirə bilər, yetər ki, hər addımda dağla, dildə və ənənədə dialoq qorunsun.
Ən Çox Verilən Suallar
Quba şəhərindən Xınalıq yoluna çıxıb Salmas kəndindən sonra ayrılan yeni asfalt yol istifadə edilir. Yolu 4×4 avtomobil 1,5 saata qət edir, yayda mikroavtobus reysi də işləyir. Qışda buzlanma riskinə görə zəncir tələb olunur. Ən yaxın ictimai nəqliyyat dayanacağı Qonaqkənddədir. Yol boyunca mobil əlaqə bəzi nöqtələrdə kəsilə bilər.
Kriz dili Şahdağ dilləri qrupuna daxil olan və ləzgi dillər ailəsinə yaxın dayanan Qafqaz dildir. Fonetikasında 56 səs var, o cümlədən Azərbaycan dilində olmayan uvulyar qırtlaq samitləri. Dil canlı şəkildə yalnız Qrız və Qrızdəhnə kəndlərində istifadə olunur. Latın qrafikasına əsaslanan əlifba layihəsi hazırlanır. UNESCO dil atlasında “yox olma təhlükəsində olan dillər” siyahısındadır.
Kənddə üç ailəev tipli qonaq evi var, ümumilikdə 12 yataq yeri təşkil edir. Otaqlar taxta çarpayı, soba isitməsi və dağ suyundan istifadə edən hamamla təchiz edilib. Yay aylarında çadır düşərgəsi qurmaq da mümkündür, lakin bələdiyyədən icazə almaq lazımdır. Gecə temperaturu yayın ortasında belə 8-10 °C-yə düşdüyündən isti paltar tələb olunur. Ödəniş gecələmə və üç dəfə yemək daxil 40-50 manat civarındadır.
Ən məşhur yemək “Çiçəkləmə çorbası”dır, gicitkan, şomu, dağ soğanı və qoyun qilosu ilə bişirilir. “Qrız baş-ayaq” qoyun başı yeməyi kəklikotu və qara zirə ilə hazırlanaraq qulluqların üzərində servis edilir. Şirniyyat olaraq bal qatılmış “şor qoğal” bişirilir. Dağ danası əti ilə qovurma isə qış axşamlarının əsas təamıdır. Yeməklərin çoxunda dağ otu ədviyyatı və yerli kərə yağı istifadə olunur.
Qrız xalçası Quba xalçaçılıq məktəbinin “Gimil-Qrız” qoluna daxildir və iri guşəli kompozisiya, zoğal budağı motivi ilə tanınır. Bitki boyaları sarıkök, cehri, indigo sayəsində canlı rəngdə qalır. Kvadrat metrində 160 min ilmə sıxlığı yüksək keyfiyyət göstəricisidir. Hazır xalça Avropa bazarında premium kateqoriyada satılır. Xalça toxunuşu kənddə hələ də əl dəzgahlarında aparılır.
Daimi tibb məntəqəsi yoxdur, ayda bir dəfə rayon xəstəxanasından mobil briqada gəlir. İlk tibbi yardım üçün dərman çantaları bələdiyyə binasında saxlanılır. Təcili hallarda sakinlər Qusarçay yolu ilə Quba Mərkəzi Xəstəxanasına aparılır, məsafə 70 kilometrdir. Əhalinin əksəriyyəti icbari sığortaya qoşulub. Qışda yol bağlandıqda çağırışlar üçün vertolyot xidməti nəzərdə tutulub, lakin nadir hallarda istifadə olunur.
Mobil operatorların 4G siqnalları kənd mərkəzində tutsa da, dərələrdə bağlana bilir. 2023-cü ildə fiberoptik xətt çəkilib və məktəb binasında 20 Mbit/s sürət təmin olunub. Qonaq evlərində Wi-Fi yönləndiriciləri işləyir, lakin enerji qənaət rejiminə görə gecələr söndürülə bilər. Elektrik fasilələri günəş paneli sistemindən sonra azalıb. Gələcəkdə peyk interneti üçün Starlink stansiyası qurulması planlaşdırılır.
Kənd qadınları dağ otundan hazırlanmış fitoterapiya çayının satışı ilə məşğuldur. Yeniyetmələr yay mövsümündə tur bələdçiliyi edərək əlavə gəlir əldə edir. Qışda yun corab toxunub onlayn platformalarda satılır. 2024-cü ildə “Qrız tea” kooperativi 3 ton qurutma gücündə emal stansiyası qurub. Turizm mövsümündə qonaq evləri ümumi gəlirin 18 faizini təmin edir.
Dekabr-mart aylarında yol bəzən buzlanır, amma yeni asfalt örtük və duz səpilməsi prosesi təhlükəni azaldır. 4×4 avtomobil və zəncir tövsiyə olunur. Qışda temperatur −15 °C-yə düşə bilər, lakin saxlanılan soba və peyk istilik cihazları qonaq evlərini komfortlu edir. Dağ mənzərəsi və qar trekkingi turistlər üçün özünəməxsus təcrübədir. Qışda qonaq sayı az olduğundan evlər öncədən bron edilməlidir.
2025-2030 strategiyası günəş paneli parkının genişləndirilməsi, ekoloji hostel tikintisi və Kriz dilinin rəqəmsal korpusunun yaradılmasını nəzərdə tutur. Trekking cığırlarının rəsmi xəritəsi hazırlanacaq, GPS markerlər yerləşdiriləcək. Yerli ot‐çay məhsullarının ISO sertifikatlaşması planlaşdırılır. Xalça dizayn mərkəzi inşa edilərək toxuculuq təlimləri təşkil ediləcək. UNESCO qeyri-maddi irs siyahısı üçün “Kriz nağıl gecəsi” müraciət paketi hazırlanır.
