Qüllə: Tarixi Nümunələr, İnşa Texnologiyaları

Qüllələr insan sivilizasiyasının minilliklər boyunca formalaşmış ən möhtəşəm və maraqlı memarlıq nümunələrindəndir. Əsrlər boyu insanlar yüksək tikililər inşa edərək həm öz güclərini, həm də memarlıq zövqlərini nümayiş etdiriblər. Qüllələr təkcə müdafiə, müşahidə, dini və inzibati məqsədlər üçün deyil, həm də şəhərlərin simvolu, mədəni irsin bir parçası və mühəndisliyin inkişafının göstəricisi kimi diqqət çəkib. Onlar bəzən miflər, əfsanələr və tarixi hadisələrlə bağlı olub, bir çox mədəniyyətlərdə xüsusi məna kəsb edir. Dünyanın demək olar ki, bütün bölgələrində, eləcə də Azərbaycanda yüzlərlə müxtəlif tipli qüllə mövcuddur. Qüllələr həm qədim, həm də müasir şəhərlərin siluetində seçilən ən fərqli elementlərdən biri olaraq qalır.

Qüllələrin tarixi mənşəyi və ilkin nümunələri

Qüllələrin yaranma tarixi insanlığın ən qədim dövrlərinə – ibtidai icma quruluşuna qədər gedib çıxır. Əvvəlcə sadə müşahidə məntəqələri və müdafiə tikililəri kimi inşa edilən qüllələr, sonrakı dövrlərdə daha mürəkkəb, yüksək və möhtəşəm memarlıq formalarına çevrildi. Misirdə fironların dövründə tikilmiş obelisklər, Mesopotamiyada zikkuratlar və Çində qədim göy müşahidə qüllələri ilkin qüllə nümunələri kimi tarixə düşüb. Qüllələrin inşasında istifadə olunan materiallar və texnika zaman keçdikcə təkmilləşib, daş, kərpic, ağac, daha sonralar isə metal və beton kimi materiallar geniş yayılıb. İlk qüllələrin əsas məqsədi müdafiə və müşahidə idi. Orta əsrlərdə Avropada qala qüllələri, Azərbaycanda isə alban dövründən etibarən müdafiə xarakterli qüllələr tikilməyə başladı. Bütün bu nümunələr göstərir ki, qüllələrin yaranması birbaşa insanın təhlükəsizliyə, müşahidəyə və üstünlüyə olan ehtiyacından qaynaqlanır.

Qüllələrin əsas növləri və təsnifatı

Qüllələr müxtəlif məqsədlərə və memarlıq xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif növlərə bölünür. Ən geniş yayılmış qüllə növləri müdafiə (qala) qüllələri, dini qüllələr (minarələr, zəng qüllələri), müşahidə və siqnal qüllələri, su qüllələri, televiziya və rabitə qüllələri, işıq qüllələri (mayaklar), saat qüllələri və müasir göydələn tipli qüllələrdir. Hər bir növün özünəməxsus konstruksiya prinsipləri, memarlıq tərzi və funksional xüsusiyyətləri mövcuddur. Məsələn, qala qüllələri əsasən qalaların gücləndirilmiş hissəsində tikilir və düşmənə nəzarət, müdafiə məqsədi daşıyır. Minarələr və zəng qüllələri dini məbədlərlə birgə inşa edilir və dini mərasimlərin ayrılmaz hissəsi sayılır. Müasir dövrdə isə rabitə və televiziya qüllələri texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar yeni funksiyalar qazanıb.

Qüllələrin inşa texnologiyaları və materialları

Qüllələrin inşasında istifadə olunan materiallar dövrə, bölgəyə və tikilinin funksiyasına görə fərqlənir. Ən qədim qüllələr əsasən daş və kərpicdən tikilirdi. Daş qüllələr xüsusilə müdafiə xarakterli idi, çünki daş həm davamlı, həm də yanğına və digər xarici təsirlərə qarşı dayanıqlı materialdır. Taxta və palçıqdan tikilən qüllələr isə əsasən müvəqqəti və ya kiçik ölçülü tikililər olurdu. Orta əsrlərdə kərpic və daşın yanaşı istifadəsi geniş yayılmışdı. Yeni dövrdə isə beton, armatur, polad, alüminium və şüşə kimi müasir materiallardan istifadə olunur. Bu, qüllələrin həm hündürlüyünü, həm də dayanıqlığını artırmağa imkan verir. İnşa texnologiyalarının inkişafı ilə qüllələrin hündürlüyü yüzlərlə metrə çatmış, hətta min metrə yaxınlaşan nümunələr meydana çıxmışdır.

Qüllələrin memarlıqda və şəhərsalmada rolu

Qüllələr memarlıqda xüsusi bir yer tutur və şəhərsalmanın əsas elementlərindən sayılır. Onlar şəhərlərin və qəsəbələrin planlaşdırılmasında, siluetinin formalaşmasında, landşaftın dəyişməsində mühüm rol oynayır. Qüllələr bəzən şəhərin əsas rəmzi və vizual dominantı olur, turistlərin ən çox ziyarət etdiyi məkanlardan birinə çevrilir. Bakıdakı Qız qalası, Parisdə Eyfel qülləsi, Londonun Big Ben-i, Moskvada Ostankino qülləsi kimi nümunələr, şəhərlərin mədəni kimliyində və simvolikasında qüllələrin necə mühüm rol oynadığını sübut edir. Qüllələrdən şəhərlərə vizual fərqlilik və bənzərsiz üslub bəxş olunur. Eyni zamanda, onlar şəhər tarixinin və inkişafının şahidi kimi nəsildən-nəslə ötürülür.

Qüllələrin müdafiə və hərbi məqsədləri

Qüllələrin ən qədim və əsas funksiyalarından biri müdafiə və hərbi məqsədlərlə bağlıdır. Qala və müdafiə qüllələri qala divarlarında, şəhər qapılarında, strateji yüksəkliklərdə tikilirdi. Onların əsas məqsədi düşməni uzaqdan görmək, siqnal vermək və hücum zamanı müdafiəni təşkil etmək idi. Qüllələrdən oxçular, müşahidəçilər və siqnal verən şəxslər istifadə edirdi. Dağlıq ərazilərdə və sərhəd zonalarında tikilən qüllələrdən düşmənin hərəkətini vaxtında görmək və əhaliyə xəbər vermək mümkün olurdu. Tarixən qüllələrin müdafiə funksiyası cəmiyyətin təhlükəsizliyində böyük rol oynayıb və bir çox qüllə məhz bu məqsədlə tikilib.

Dini qüllələr: minarələr, zəng qüllələri və s.

Dini tikililərlə birgə inşa olunan qüllələr – minarələr, zəng qüllələri və başqa formalar – mədəniyyətlərin ayrılmaz hissəsidir. İslam aləmində minarələr məscidlərin ayrılmaz atributudur. Minarələrdən azan verilir, dini mərasimlər zamanı məscidin ərazisi əhaliyə bəlli olur. Xristian məbədlərində zəng qüllələri mühüm yer tutur – zəngin səsi camaatı ibadətə çağırır, xüsusi günlərdə xəbərdarlıq və ya sevinc mesajı verir. Azərbaycanda qədim Alban məbədlərində, sonralar isə İslam memarlığında tikilmiş minarələr bu gün də abidə kimi qorunur və memarlıq irsinin bir parçasıdır.

Qüllələrin simvolikası və ədəbiyyatda, incəsənətdə yeri

Qüllələr tarix boyu simvol kimi də qəbul olunub. Qüllə yüksəkliyi, əlçatmazlığı, qüdrəti, bəzən isə insanın göylərə, Allaha yaxınlaşmaq arzusu kimi yozulub. Ədəbiyyatda və incəsənətdə qüllə tez-tez güc, dayanıqlıq, hədəf və ümid simvolu kimi təsvir edilir. Bəzi mədəniyyətlərdə qüllə həm də təkəbbür, uzaqlıq və qapalı məkan anlayışları ilə bağlıdır. Məşhur Babil qülləsi mifologiyada insanın Tanrıya bərabər olmaq cəhdi kimi izah edilir. Müasir ədəbiyyat və kino əsərlərində də qüllə motivi tez-tez rast gəlinir – ya qəhrəmanın sığınacağı, ya da sınaq və yüksəliş məkanı kimi. Azərbaycanda da bir çox xalq nağıl və dastanlarında qüllə obrazı xüsusi yer tutur.

Dünyanın və Azərbaycanın məşhur qüllələri

Dünya memarlığında fərqli dövrlərə və mədəniyyətlərə aid çoxsaylı məşhur qüllələr mövcuddur. Parisin Eyfel qülləsi, Pizanın əyilən qülləsi, Moskvada Ostankino, Londonda Big Ben, Dubayda Burj Xəlifə və digərləri müxtəlif dövrlərin mühəndislik və memarlıq nailiyyətləridir. Azərbaycanda Qız qalası, Şirvanşahlar saray kompleksinin qüllələri, Gəncə və Şəki qalalarının müşahidə qüllələri, Naxçıvan və Şamaxı məscidlərinin minarələri, Dağlıq Qarabağda və Qəbələdəki müdafiə qüllələri milli memarlıq irsinin dəyərli nümunələridir. Hər bir qüllə öz dövrünün mühəndislik düşüncəsinin, estetik zövqünün və ictimai ehtiyaclarının təcəssümüdür.

Müasir dövrdə qüllələrin yeni funksiyaları

Müasir dövrdə qüllələrin funksiyaları xeyli genişlənib. Onlar artıq yalnız müdafiə və dini məqsədlər üçün deyil, televiziya, radio, mobil rabitə, su anbarı, panoram müşahidə və turizm məqsədləri üçün də istifadə olunur. Xüsusilə böyük şəhərlərdə göydələn tipli qüllələr həm yaşayış, həm ofis, həm də kommersiya funksiyasını yerinə yetirir. Texnologiyanın inkişafı qüllələrin həm dayanıqlığını, həm də funksionallığını artırıb. Müasir qüllələr, yüksək sürətli liftlər, xüsusi panoram platformalar, bəzilərində isə restoran və əyləncə mərkəzləri ilə təchiz edilir. Qüllələrin enerjidən səmərəli istifadəsi, ekoloji həllər və ağıllı texnologiyalar da son illərdə prioritetə çevrilib.

Qüllələrin qorunması və bərpası məsələləri

Qüllələr, xüsusilə qədim memarlıq nümunələri, mühafizə və bərpa baxımından xüsusi diqqət tələb edir. Zamanla dağılma, zəlzələ, yanğın, hava şəraiti və insan təsiri nəticəsində bir çox qüllələr təhlükə altında qalıb. Qüllələrin bərpası üçün mühəndislər, memarlar və tarixçilər birgə çalışır, orijinal quruluşun və funksiyanın qorunmasına xüsusi önəm verilir. Azərbaycanda da bir çox tarixi qüllələr dövlət səviyyəsində bərpa və konservasiya olunur, onlara turist axını təşkil edilir. Qüllələrin qorunması, milli irsin yaşadılması baxımından vacibdir və gələcək nəsillərə ötürülməlidir.

Qüllələr bəşər mədəniyyətinin, memarlıq və mühəndislik bacarığının simvoludur. Hər bir qüllə öz dövrünün dünyagörüşünü, ehtiyacını və estetik zövqünü əks etdirir. Tarix boyu müdafiə, dini, ictimai və texnoloji məqsədlərlə inşa edilən bu tikililər həm keçmişin, həm də bu günün şahididir. Müasir dövrdə də qüllələr şəhər mühitinin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır və insan həyatında yeni funksiyalar qazanır. Onların qorunması, bərpası və gələcək nəsillərə ötürülməsi mədəniyyətimizin, tariximizin davamlılığının təminatıdır. Qüllələr bir tərəfdən tarixin yadigarı, digər tərəfdən gələcəyə uzanan bir körpüdür. Hər bir qüllənin arxasında bir nağıl, bir tarix, bir həyat hekayəsi gizlənir.

Ən Çox Verilən Suallar