Azərbaycan Respublikasında rəsmi nikahın qeydə alınması hüquqi baxımdan ailənin yaradılması üçün əsas şərtdir. Bu proses, ailə-mülki hüquq sisteminin, sosial müdafiə və dövlət idarəçiliyinin əsas sütunlarından biridir. Sovet dövründən etibarən rəsmi nikah aktlarının dövlət qeydiyyatı məcburidir və yalnız dövlət qeydiyyatı ailə statusu verir. Bu ənənə müstəqillik illərində də davam etdirilir və müasir cəmiyyət üçün ailə institutunun gücləndirilməsi məqsədilə əsas hüquqi mexanizmlərdən biri hesab olunur.
Müasir dövrdə nikah qeydiyyatı Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi və onun yerli bölmələri, həmçinin “ASAN xidmət” mərkəzləri tərəfindən aparılır. Statistika komitəsi isə illik və dövri hesabatlarla nikah aktları üzrə analitik məlumatlar təqdim edir. Bu göstəricilər cəmiyyətin sosial vəziyyətini, demoqrafik inkişafını, ailə institutunun möhkəmliyini təhlil etmək üçün vacib mənbə sayılır.
Rəsmi nikahların sayına təsir edən sosial-iqtisadi və demoqrafik amillər
Azərbaycanda rəsmi nikahların sayının artıb-azalması bir çox daxili və xarici amillərlə bağlıdır. Bunlara əhalinin yaş strukturu, iqtisadi vəziyyət, işsizlik səviyyəsi, ailə dəyərləri, qanunvericilikdə dəyişikliklər, sosial rifah, urbanizasiya, miqrasiya və hətta pandemiya kimi fövqəladə hallar daxildir.
2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq əhalinin orta yaş həddinin yüksəlməsi, gənclərin ailə qurma yaşının artması, urbanizasiya və miqrasiya kimi proseslər nikahların dinamikasına birbaşa təsir göstərib. Müxtəlif illərdə keçirilən sosial islahatlar, ailə institutunun qorunması və təşviq olunması istiqamətində dövlət proqramları da nikah statistikasına təsirsiz ötüşməyib.
Son 30 ildə Azərbaycanda nikah dinamikası: əsas mərhələlər
Son üç onillikdə rəsmi nikahların statistikası müxtəlif mərhələlərlə xarakterizə olunur:
- 1990-cı illər: Müstəqillik dövrünün ilk illərində iqtisadi və sosial böhran, müharibə, miqrasiya və sosial qeyri-sabitlik nikahların sayında enməyə səbəb olub.
- 2000-2010-cu illər: Siyasi sabitlik, iqtisadi artım və sosial proqramların genişlənməsi rəsmi nikahların sayının artmasına şərait yaradıb.
- 2011-2014-cü illər: Əhalinin sayının artması, gənc nəslin ailə qurmağa meyl göstərməsi nəticəsində rekord səviyyədə nikah qeydiyyatları baş verib.
- 2015-2020-ci illər: İqtisadi yavaşlama, sosial dəyişikliklər və pandemiyanın təsiri ilə nikahların sayında dalğalanma və enmə müşahidə olunur.
- 2021 və sonrakı illər: Karantin rejiminin yumşaldılması, yeni sosial təşviqlər və rəqəmsal qeydiyyat mexanizmlərinin tətbiqi sayəsində nikahların sayı bərpa olunmağa başlayıb.
Statistik göstəricilər: ən çox nikah qeydə alınan illər və onların səbəbləri
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) illik hesabatlarına görə, 2011-2014-cü illər ölkə üzrə rəsmi nikahların sayının ən yüksək göstəriciyə çatdığı dövr olmuşdur. Məsələn:
- 2011-ci il: Azərbaycanda 84 min 119 rəsmi nikah qeydə alınıb.
- 2012-ci il: 82 min 707 nikah aktı.
- 2013-cü il: 87 min 100 nikah aktı – bu il son onilliklərdə ən yüksək rəqəm kimi qeyd olunur.
- 2014-cü il: 84 min 200-ə yaxın nikah qeydə alınıb.
Bu illərdə nikahların sayının artmasının əsas səbəbləri ölkədə iqtisadi sabitlik, gənclər üçün dövlət dəstəyi, ailə qurmağa marağın artması, sosial layihələr və yeni nikah qeydiyyatı mexanizmlərinin tətbiq olunması ilə bağlıdır. Həmçinin həmin dövrdə demoqrafik “gənc dalğası” müşahidə olunub – yəni, 1980-1990-cı illərdə doğulanlar nikah yaşına çatıb və kütləvi şəkildə ailə qurmağa meylləniblər.
Son illərdə nikahların azalması və əsas səbəbləri
2015-ci ildən başlayaraq ölkədə nikahların sayında azalma tendensiyası müşahidə olunub. Bu azalmaya aşağıdakı səbəblər təsir göstərib:
- İqtisadi çətinliklər: İşsizlik, mənzil problemi, gəlir səviyyəsinin aşağı olması gənclərin ailə qurmasına maneə yaradır.
- Şəhər həyatının sürətlənməsi: Urbanizasiya ailə institutunun ənənəvi modelinin dəyişməsinə səbəb olur.
- Boşanmaların artması: Boşanma hallarının çoxalması gəncləri nikaha daha ehtiyatlı yanaşmağa vadar edir.
- Pandemiya (COVID-19): 2020-2021-ci illərdə xüsusi karantin rejimi, sosial məhdudiyyətlər nikah qeydiyyatının az olmasına səbəb oldu.
- Ailə dəyərlərinin transformasiyası: Fərdi azadlıqların, karyera və təhsil prioritetlərinin artması nikah yaşının və ailə qurma motivasiyasının dəyişməsinə gətirib çıxarıb.
Məsələn, 2020-ci ildə Azərbaycanda cəmi 38 min 632 nikah qeydə alınıb ki, bu da son 20 ilin ən aşağı göstəricisidir.
Bölgələr üzrə nikah dinamikası və paytaxt-Bakı fərqi
Nikah statistikası bölgələr üzrə də fərqlənir. Ən çox nikah qeydə alınan regionlar paytaxt Bakı, Abşeron, Gəncə, Sumqayıt və əhalinin sıx olduğu digər iri şəhərlərdir. Dağlıq, ucqar və miqrasiyaya məruz qalan rayonlarda nikah sayı az olur.
Bakı şəhərində nikahların illik sayı bəzən ümumi göstəricinin 20-25%-ni təşkil edir. Şəhər əhalisinin gənc və işçi aktiv olması, miqrasiya axınının yüksəkliyi, ailə qurmaq üçün imkanların çoxluğu bu fərqin əsas səbəbidir. Həmçinin, Bakıda rəsmi qeydiyyat prosedurlarının sürətli və əlçatan olması da statistikaya təsir edir.
Azərbaycanda nikahların artmasının sosial və iqtisadi nəticələri
Nikahların sayının yüksək olduğu illər bir sıra sosial və iqtisadi müsbət nəticələr doğurur:
- Demoqrafik artım: Nikahların artması doğum sayına, ölkənin demoqrafik strukturuna, işçi qüvvəsinin artımına səbəb olur.
- Ailə institutunun möhkəmlənməsi: Cəmiyyət üçün stabil və güclü ailə modeli formalaşır.
- Sosial rifah: Ailə qurmaq dövlətin və cəmiyyətin sosial siyasətinin uğur göstəricilərindən biridir.
- İqtisadi fəallıq: Yeni ailələrin yaranması mənzil, məişət, əyləncə, təhsil və digər sahələrdə tələbin artmasına səbəb olur.
Bununla yanaşı, nikahların artması ölkədə boşanma hallarının da çoxalmasına gətirə bilər. Bu isə ailə institutunun davamlılığı üçün əlavə sosial siyasət tədbirlərini aktuallaşdırır.
Rəsmi nikah qeydiyyatı üzrə qanunvericilik və yeni mexanizmlər
Azərbaycanda nikahların qeydiyyatı “Ailə Məcəlləsi”, Ədliyyə Nazirliyinin vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı barədə qanunları ilə tənzimlənir. 2012-ci ildən etibarən “ASAN xidmət” mərkəzlərinin yaradılması, rəqəmsal qeydiyyat və elektron müraciət imkanları nikah aktlarının sayında da pozitiv dinamika yaradıb. Bu innovasiyalar qeydiyyat prosesini asanlaşdırıb və statistik göstəriciləri daha dəqiq izləməyə imkan verib.
Nikahların dinamikası və ailə siyasəti üçün perspektivlər
Azərbaycanda ailə siyasəti gələcək illər üçün nikahların artımı, ailə institutunun inkişafı, boşanmanın azaldılması və demoqrafik dayanıqlığın təmin edilməsinə yönəlib. Dövlət ailə, ana və uşaqların müdafiəsi üçün sosial paketlər, nikah yaşının optimallaşdırılması, gənc ailələr üçün ipoteka və sosial mənzil proqramları kimi layihələri inkişaf etdirir.
Gələcəkdə nikah sayının artımı üçün təhsil, məşğulluq və sosial müdafiə istiqamətində kompleks tədbirlər əsas şərtdir. Eyni zamanda, cəmiyyətin ailə dəyərlərinə yanaşmasının dəyişməsi, gender bərabərliyinin təşviqi və yeni ailə modellərinin yaranması da əsas rol oynayacaq.
Rəsmi statistikada nikahların pik həddi və əsas illər
Statistik məlumatlara əsasən, 2013-cü il müasir dövrdə Azərbaycanda ən çox rəsmi nikahın qeydə alındığı ildir. Həmin il ölkə üzrə 87 min 100 nikah aktı rəsmiləşdirilib. Bu rəqəm müstəqillik dövründə müşahidə olunan ən yüksək göstəricidir və demək olar ki, həm şəhər, həm də kənd yerlərində artım dinamikası qeydə alınıb.
Sonrakı illərdə isə bu göstərici dəyişkən olub, 2020-ci ildə minimum səviyyəyə enib, 2022-2023-cü illərdən isə yenidən artım müşahidə olunmağa başlayıb.
Azərbaycanda rəsmi nikahların ən çox qeydə alındığı il 2013-cü ildir. Bu, ölkənin iqtisadi, sosial və demoqrafik inkişafının birbaşa nəticəsidir. Nikahların yüksək olması ölkədə ailə dəyərlərinin, demoqrafik artımın və sosial sabitliyin əsas göstəricilərindən biridir. Müasir dövrdə nikah statistikası təkcə ailə həyatı üçün deyil, ümumilikdə cəmiyyətin rifahı, dövlət siyasətinin effektivliyi və sosial-iqtisadi inkişaf üçün də əhəmiyyətli göstəricidir. Azərbaycanın gələcək demoqrafik və sosial inkişafı üçün ailə institutunun gücləndirilməsi, nikah qeydiyyatının asanlaşdırılması və gənclərin ailə qurmasına dəstək prioritet istiqamət olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
2013-cü ildə Azərbaycanda 87 min 100 rəsmi nikah qeydə alınıb ki, bu da son onilliklərin ən yüksək göstəricisidir.
İqtisadi sabitlik, sosial proqramlar, gənc nəslin nikah yaşına çatması və dövlət dəstəyi əsas amillər olub.
İqtisadi çətinliklər, pandemiya, urbanizasiya, boşanmaların artması, ailə dəyərlərinin dəyişməsi kimi faktorlar təsir edib.
2020-ci ildə cəmi 38 min 632 nikah qeydə alınıb – bu, ən aşağı göstəricilərdən biridir.
Bakı, Abşeron və iri şəhərlərdə nikah sayı daha çoxdur; dağlıq və ucqar rayonlarda isə nisbətən azdır.
Demoqrafik artım, ailə institutunun möhkəmlənməsi, iqtisadi fəallıq və sosial rifah kimi müsbət təsirləri var.
Ədliyyə Nazirliyi və ASAN xidmət mərkəzləri tərəfindən rəsmi nikah qeydiyyatı həyata keçirilir.
Bəli, rəqəmsal qeydiyyat və elektron müraciət imkanları qeydiyyat prosesini asanlaşdırır və statistikanı dəqiqləşdirir.
Demoqrafik azalma, doğum sayının azalması, ailə institutunun zəifləməsi kimi sosial problemlər yarana bilər.
Dövlət ipoteka proqramları, sosial mənzil, ailə və gənclər üçün dəstək, hüquqi islahatlar kimi tədbirlər görülür.
