Rəvayət: Xalq Yaddaşı,Xüsusiyyətləri

Azərbaycan xalqının zəngin mədəni irsi içərisində rəvayətlər xüsusi yer tutur. Minilliklər boyunca yaddaşdan yaddaşa ötürülən bu hekayələr yalnız əyləncəli mətnlər və ya sadə nağıl parçaları deyil, həm də bir toplumun tarixi təcrübəsinin, inam dünyasının və kollektiv təxəyyülünün ifadəsidir. Rəvayətlər həm dini, həm də dünyəvi məzmun daşıyaraq, insanları həm məlumatlandırır, həm düşündürür, həm də bəzən əxlaqi dərslər verir. Bu yazıda rəvayət anlayışının nə olduğu, onun tarixi və mədəni kökləri, fərqli növləri və xalq arasında necə yaşamağa davam etdiyi ətraflı şəkildə izah olunacaq.

Rəvayət nədir?

Rəvayət sözünün kökü ərəb dilindəki “rəvâ” felindən gəlir və “danışmaq, nəql etmək” mənasını verir. Rəvayət dedikdə, ümumilikdə keçmişdə baş vermiş və ya baş verdiyi deyilən hadisələr haqqında danışılan, şifahi yolla nəql olunan hekayələr başa düşülür. Bu növ hekayələr çox zaman real hadisələrə əsaslanır, lakin zamanla xalq təxəyyülünün təsiri ilə bəzədilərək əfsanəvi məzmuna da bürünə bilir.

Rəvayətlər adətən ağızdan-ağıza ötürülən, yazılı qaynaqlardan daha çox şifahi ənənə ilə formalaşan mətndədir. Bu cür mətnlərdə hadisələrin baş vermə səbəbləri, nəticələri və onlardan çıxarılan ibrətlər əsas yer tutur.

Rəvayətin xüsusiyyətləri

Rəvayətləri digər folklor janrlarından fərqləndirən bir sıra əsas xüsusiyyətlər mövcuddur:

• Gerçəyə yaxınlıq: Rəvayətlər nağıl və əfsanələrdən fərqli olaraq, real məkan və zaman kontekstində baş verən hadisələri təsvir edir.
• Təxəyyül elementi: Gerçək hadisələrə əsaslansa da, zamanla təxəyyülün təsiri ilə bəzi detallar şişirdilə bilər.
• Didaktik məzmun: Rəvayətlərdə əxlaqi nəticə çıxarılacaq hissələr olur, bu da onların tərbiyəvi xarakter daşımasına səbəb olur.
• İnanc və dini motivlər: Xüsusilə dini rəvayətlərdə peyğəmbərlər, müqəddəs şəxslər və möcüzələr tez-tez rast gəlinir.
• Xalq yaddaşında sabitlik: Rəvayətlər nəsildən-nəslə ötürüldüyü üçün xalqın yaddaşında uzun müddət yaşaya bilir.

Rəvayət növləri

Rəvayətlər tematik baxımdan bir neçə növə bölünə bilər:

1. Dini rəvayətlər

Bu növ rəvayətlər İslam peyğəmbərləri, müqəddəs şəxslər və dini hadisələrlə bağlı olur. Məsələn, Həzrət Əlinin cəsarəti, İmam Hüseynin şəhidliyi və ya Məhəmməd peyğəmbərin meracı kimi mövzular dini rəvayətlərdə geniş yer tutur.

2. Tarixi rəvayətlər

Tarixi şəxsiyyətlər və hadisələr əsasında formalaşan rəvayətlərdir. Babəkin mübarizəsi, Şah İsmayılın döyüşləri və ya Çaldıran savaşına dair xalq arasında dolaşan hekayələr buna nümunədir.

3. Coğrafi rəvayətlər

Müəyyən bir dağ, çay, göl və ya yer adının mənşəyini izah edən rəvayətlərdir. Məsələn, Qobustan qayalarının sirli yazıları və ya Xəzər dənizinin yaranması haqqında olan hekayələr bu qrupa daxildir.

4. Möcüzəvi rəvayətlər

Əxlaqi və dini mesajlar daşıyan, lakin qeyri-adi hadisələrlə bəzədilmiş rəvayətlərdir. Məsələn, daş kəsilən insan, dua ilə sağalan xəstə, qeybə çəkilən övliya kimi mövzular burada yer alır.

Rəvayət və əfsanə: fərq nədədir?

Əksər insanlar rəvayət və əfsanə anlayışlarını eyniləşdirir. Halbuki bu iki folklor janrı arasında mühüm fərqlər vardır. Əfsanələr adətən daha çox fantastik elementlərə söykənir və real tarix və məkanla zəif əlaqəyə malik olur. Rəvayətlər isə konkret bir vaxt və məkan daxilində baş vermiş və ya baş verdiyi güman edilən hadisələri nəql edir. Rəvayətdə təxəyyül olsa da, əsas ideya real görünməkdir.

Rəvayətlərdə xalq yaddaşı və mədəni kodlar

Rəvayətlər yalnız keçmişi izah etmək üçün vasitə deyil, eyni zamanda xalqın öz dəyərlərini, qorxularını, ümidlərini və dünya baxışını ifadə etdiyi güclü vasitədir. Bu hekayələr vasitəsilə nəsillər öz milli kimliklərini formalaşdırır, dini və əxlaqi prinsipləri öyrənir, tarixi qəhrəmanlarla emosional bağ qururlar.

Rəvayətlərdə tez-tez işlənən motivlər bunlardır:

• Zülmə qarşı dirəniş (Babək, Koroğlu)
• İnamın gücü (dua ilə müalicə)
• Tövbənin qəbul olunması (günahkarın bağışlanması)
• Haqq-ədalət anlayışı (zülmkarın cəzalanması)

Rəvayətin yazılı və şifahi formaları

Əvvəllər yalnız ağızdan-ağıza yayılan rəvayətlər son yüzillikdə yazılı mənbələrdə də qeyd olunmağa başlamışdır. Azərbaycan folklorşünasları bu sahədə dəyərli işlər görmüş, müxtəlif bölgələrdə toplanmış rəvayətləri sistemləşdirərək nəşr etmişlər. Lakin şifahi rəvayət ənənəsi hələ də kəndlərdə, yaşlı nəsil arasında canlı şəkildə qorunur.

Rəvayətin maarifləndirici rolu

Xüsusilə kənd yerlərində uşaqların əxlaq tərbiyəsində və milli kimliklərinin formalaşmasında rəvayətlər mühüm rol oynayır. Valideynlər və nənə-babalar axşam saatlarında uşaqlara bu rəvayətləri danışaraq onlara həm tarixi biliklər, həm də əxlaqi dərslər ötürür. Eyni zamanda, bu hekayələr vasitəsilə milli ruh və vətən sevgisi də aşılanır.

Müasir dövrdə rəvayətlərin taleyi

Texnologiyanın və urbanizasiyanın artması ilə şifahi mədəniyyətin bir çox formaları kimi rəvayətlər də təhlükə altındadır. Gənc nəsil artıq babaların hekayələrini deyil, ekranların rəqəmsal məzmunlarını izləyir. Buna baxmayaraq, son illər ərzində folklor irsinin qorunması və təbliği sahəsində bir sıra təşəbbüslər də müşahidə olunur. Rəvayətlərin məktəb proqramlarına daxil edilməsi, folklor festivallarında canlandırılması və sosial mediada paylaşılması bu baxımdan mühüm addımlardır.

Rəvayətlər hər bir xalqın yaddaş kitabıdır. Onlar yalnız keçmişin izlərini deyil, həm də gələcək üçün dəyərləri daşıyır. Rəvayətləri unutmaq, bir xalqın köklərini unutması deməkdir. Hər bir valideyn, müəllim və ziyalı bu hekayələri qoruyaraq gənc nəslə çatdırmalıdır. Rəvayətləri yaşatmaq milli varlığımızı yaşatmaqdır.

Ən Çox Verilən Suallar