Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin sosial müdafiəsi, yalnız humanitar məsələ deyil, həm də cəmiyyətin rifah səviyyəsini əks etdirən mühüm göstəricidir. İnsan həyatının müxtəlif mərhələlərində üzə çıxan xroniki və irəliləyən xəstəliklər təkcə tibbi deyil, həm də hüquqi və sosial nəticələr doğurur. Azərbaycan qanunvericiliyi əlillik statusunu klinik diaqnozla yanaşı, funksional məhdudiyyətin dərəcəsinə əsaslanaraq təyin edir. Tibbi-sosial ekspertiza orqanları pasiyentin orqanizmindəki əyani itkiləri, əmək qabiliyyətinə təsir edən amilləri və sosial adaptasiya səviyyəsini ətraflı qiymətləndirir. Beləliklə, eyni diaqnoz müxtəlif insanlarda fərqli əlillik göstəricisi yarada bilər. Cəmiyyətin inklüzivliyini təmin etmək, əmək bazarında bərabər imkanlar açmaq, reabilitasiya prosesini stimullaşdırmaq üçün əlillik dərəcəsinin dəqiq və obyektiv müəyyən olunması vacibdir. Bu proses yalnız həkim qərarına deyil, həm də sosial iş, psixologiya və hüquq prinsiplərinə əsaslanır. Əlillik statusu müavinət, protez-ortopedik vasitələr, təhsil və məşğulluq imtiyazları kimi sahələrdə mühüm rol oynayır. Qanunvericilik, Dünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyələri və tibb elminin son nailiyyətləri birgə tətbiq olunduqda, əlilliyi olan şəxslər cəmiyyətin tamhüquqlu üzvləri kimi fəaliyyət göstərə bilirlər. Beləliklə, əlilliyin düzgün təyini yalnız sosial ədaləti deyil, həm də ümumi iqtisadi inkişafı stimullaşdırır. Vətəndaşların hansı xəstəliklər səbəbilə bu statusu əldə edə biləcəyini bilməsi onları vaxtında müalicəyə, reabilitasiyaya və hüquqi prosedurlara yönləndirir. Bu yazıda xəstəlik qrupları, əlillik meyarları və tibbi-sosial qiymətləndirmə qaydaları haqqında dolğun məlumat təqdim edilir. Məqsəd həm mütəxəssislər, həm də sağlamlıq problemi yaşayan şəxslər üçün aydın, faktlara əsaslanan informasiya bazası yaratmaqdır.
Dayaq-hərəkət sistemi pozğunluqları
Skelet-əzələ sisteminin xəstəlikləri gündəlik fəaliyyətin məhdudlaşmasına ən çox səbəb olan patologiyalar sırasındadır. Osteoartrit, revmatoid artrit, ankilozlaşdırıcı spondilit və osteoporoz kimi degenerativ-proqressiv proseslər oynaqlarda kontraktura, onurğa sütununda deformasiyalar və daimi ağrı yaradır. Davamlı analgetik asılılıq, sərbəst gəzinti məsafəsinin azalması və özünəxidmət bacarığının itirilməsi tibbi-sosial ekspertizanın əsas meyarlarındandır. Cərrahi protezləmə, fizioterapiya və farmakoterapiya ilə bərpa potensialı aşağı qaldıqda, II və ya III qrup əlillik təyin oluna bilər.
Ətraf amputasiyaları, Osteogenez Imperfekta və konjenital skolioz kimi strukturu dəyişmiş anadangəlmə sindromlar da ciddi funksional pozuntu yaradır. Yuxarı və ya aşağı ətraf itkilərində müasir protezlər hərəkəti qismən kompensasiya etsə belə, balans, dayaq və peşə bacarığı tam bərpa olunmaya bilər. Tibbi-sosial ekspertiza komissiyası müasir biomekanik testlərdən istifadə edərək, hərəkət bucaqlarını və əzələ gücünü ölçür, nəticələri sosial adaptasiya perspektivi ilə birgə dəyərləndirir. Nəticədə uzunmüddətli iş qabiliyyəti itirilibsə, pasiyent I və ya II qrup status ala bilər.
Nevrologiya və sinir sistemi xəstəlikləri
Serebrovaskulyar insult işemik və ya hemorragik formada baş verdikdən sonra yarımkəsmə parezi, nitq pozğunluğu, kognitiv geriləmə kimi ağır nəticələr buraxır. Reabilitasiya müdaxilələri bir il ərzində funksiyanı qismən bərpa etsə də, hemiplegiya və ataksiya davam edərsə, komissiya əlillik məsələsini mütləq gündəmə gətirir. Funksional müstəqillik skalasında 60 baldan aşağı nəticə çox vaxt II qrup göstəricisidir.
Parkinson xəstəliyi, disseminə skleroz, epilepsiya və kəskin travmatik beyin zədələri də daimi tremor, koordinasiya çatışmazlığı və tez-tez tutmalarla həyat keyfiyyətini aşağı salır. Hərəkət, nitq və özünənəzarət funksiyalarını itirən pasiyentlərə beynəlxalq klassifikasiya cədvəlləri vasitəsilə “ağır funksional çatışmazlıq” diaqnozu qoyulursa, əlillik qrupunun yüksək faizlə təyin olunması labüddür. Tibbi komanda EEG, EMQ, MRT və sinir keçiriciliyi ölçmələri ilə spesifik kriteriyaları təsdiqləyir.
Ürək-damar, tənəffüs və qan dövranı patologiyaları
Miokard infarktından sonra sol mədəcik ejeksiya fraksiyasının 40 faizdən aşağı düşməsi, III–IV NYHA sinfində ürək çatışmazlığı, davamlı aritmiyalar və xroniki anginal ağrılar pasiyentin fiziki yüklənməsini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır. Bu kateqoriyaya daxil xəstələr hətta gündəlik yüngül iş zamanı nəfəs darlığı hiss edirlər, arterial təzyiqdə sabitlik əldə etmək çətindir. Tibbi-sosial ekspertiza belə hallarda II qrup əlillik verə bilər, dekompensasiyanın artması I qrupa keçidi şərtləndirir.
Xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi, bronxial astmanın ağır ehtiyatla idarə olunan forması və müasir dərmanlarla nəzarət olunmayan pulmonar hipertenziya bədən oksigenləşməsini daimi aşağı səviyyədə saxlayır. Hüceyrə səviyyəsində hipoksiyanın təsirləri bütün orqan sistemlərinə sirayət etdiyindən, əmək qabiliyyəti ciddi pisləşir. Spirometriya, arterial qan qazı analizi və yürüş testləri əlillik dərəcəsini müəyyənləşdirməkdə əsas diaqnostik alətlərdir.
Onkoloji və hematoloji xəstəliklər
Metastatik mərhələyə keçən bədxassəli şişlər, hematoloji sistemin yayılmış xəstəlikləri – leykozlar, limfomalar, mielomalar – orqanizmin müdafiə və reabilitasiya potensialını kəskin zəiflədir. Radikal cərrahiyyə, geniş şüa və polikimyaterapiya kursları residiv riskini azaltsa da, ağır yan təsirləri və orqan disfunksiyasını tam aradan qaldırmır. Trombositopeniya, anemiya və immunitet çatışmazlığı şəraitində xəstə daim infeksion təhlükə altındadır.
Geniş rezeksiyalar (məsələn, mədə, bağırsaq, qaraciyər hissələrinin çıxarılması) qidalanma və metabolik balansı pozaraq bədən çəki itkisi, halsızlıq və malabsorbsiyaya səbəb olur. Belə hadisələrdə I və II qrup əlillik ən çox rast gəlinən kateqoriyadır. Tibbi-sosial ekspertiza histoloji nəticələrə, TNM klassifikasiyasına və performans statusuna istinad edir.
Psixiatrik pozuntular və intellektual çatışmazlıq
Şizofreniyanın rezidual və ya paranoid forması, bipolyar pozuntunun tez-tez depressiv manik residivləri, ağır kompulsiv sindromlar və şəxsiyyət pozuntuları sosial adaptasiyanı çətinləşdirir. Qeyri-adekvat kurslu dərman yan təsirləri də əlavə məhdudiyyət yarada bilər. Psixiatrik qiymətləndirmə alətləri, o cümlədən GAF (Global Assessment of Functioning) cədvəli 41 baldan aşağı göstərici verdikdə komissiya III və ya II qrup əlillik haqqında qərar qəbul edir.
Autizm spektr pozuntuları, Daun sindromu və ağır intellektual gerilik kimi inkişaf dayanıqları erkən yaşlardan dayanıqlı sosial disfunksiya yaradır. Təhsil, könül açıqlığı və əmək bacarıqları məhdud qaldığından, valideyn himayəsində yaşayan uşaqlar 18 yaşdan sonra da əlillik statusunu saxlayırlar. İntellekt səviyyəsi IQ 50-dən aşağı olarsa, əksər hallarda I qrup məcburi hesab olunur.
Endokrin və metabolik xəstəliklər
Şəkərli diabetin ağır dekompensasiyalı formaları, xüsusilə diabetik nefropatiya, retinopatiya, polineyropatiya və “diabetik pəncə” sindromu inkişaf etdikdə, həm görmə, həm böyrək, həm də hərəkət funksiyalarında kəskin azalma yaranır. İnsulin nasosu, qlükoza sensorları və intensiv terapiya bəzi hallarda tələb olunan nəticəni vermir. Bu zaman tibbi-sosial ekspertiza pasiyentin özünəxidmət səviyyəsinə əsaslanaraq əlillik qrupunu təyin edir.
Qalxanabənzər vəzin karsinoması, adrenal çatışmazlıq və hipofiz şişləri hormonal balansı pozaraq orqanizmə multisistem təsir göstərir. Müxtəlif endokrin kaskadın sıradan çıxması ürək, böyrək, sümük və sinir sistemini eyni vaxtda zədələyə bilər. Bu hallarda əlillik klinik laborator parametrlərlə yanaşı, gündəlik həyat keyfiyyətinə əsasən verilir.
Böyrək, qaraciyər və həzm sistemi xəstəlikləri
Xroniki böyrək çatışmazlığı hemodializ və ya periton dializi tələb edən səviyyəyə çatdıqda pasiyent həftədə bir neçə dəfə uzun prosedurlara girməli olur. Təkcə iş qrafiki deyil, həm də bədən biokimyası qarışdığı üçün hətta ofis işinə davam etmək çətinləşir. Tibbi-sosial ekspertiza residiv hiperkaliemiya, kardiomiopatiya və ağır anemiya kimi ağırlaşmalarla yanaşı fiziki dözümlülük göstəricilərini də ölçür.
Sirozun dekompensasiya mərhələsi portal hipertenziya, assit, özofagus varikozları və ensefalopatiya ilə müşayiət olunur. Qaraciyər transplantasiyasına qədər bu xəstələrə ciddi pəhriz, diüretik terapiya və daimi tibbi nəzarət vacibdir. Yayılmış xroniki pankreatit, məşğulluğu pozan malabsorbsiyalı Crohn xəstəliyi və qısa bağırsaq sindromu da əlillik səbəbi ola bilər.
İrsi və nadir xəstəliklər
Spinal əzələ atrofiyası, mukopolisaxaridoz, kistik fibroz, hemofiliya, Duchenne əzələ distrofiyası kimi genetik patologiyalar erkən yaşlardan hərəkət, tənəffüs və hemostaz sistemini ciddi zədələyir. Nadir xəstəliklər üçün xərc-əməli nəticə nisbətinin yüksəkliyi, dərmanların əlçatmazlığı və daimi kəskinləşmə riskləri sosial müdafiə mexanizmlərini labüd edir. Tibbi-sosial ekspertiza nadir xəstəliklər reyestrinin məlumat bazasından istifadə edərək hər pasiyentin klinik proqnozunu nəzərə alır.
Xromosom aberasiyaları, metabolik blok xəstəlikləri və mitoxondrial patologiyalar multisistem zədələnmə verdiyindən, bərpa potensialı məhduddur. Belə şəxslərdə özünəxidmət bacarığı uşaqlıqdan aşağı olur və əlillik qrupunun və ya “sağlamlıq imkanları məhdud uşaq” statusunun verilməsi mühüm sosial zərurətə çevrilir.
Əlilliyin təyini tibbi diaqnozla məhdudlaşmır; burada əsas meyar funksional məhdudiyyətin ciddiliyi və sosial adaptasiya səviyyəsidir. Xəstəliyin ağır gedişi, orqan disfunksiyası və reabilitasiya nəticələrinin məhdudluğu əlillik verilməsi üçün həlledici faktor kimi çıxış edir. Hər bir müraciət tibbi-sosial ekspertiza komissiyası tərəfindən fərdi qaydada qiymətləndirilir və qərar rəsmi aktla təsdiqlənir. Erkən diaqnostika, effektiv müalicə və davamlı reabilitasiya vasitəsilə bir çox hallarda əlillik dərəcəsini aşağı salmaq və ya statusu ləğv etmək mümkündür. Dövlətin və cəmiyyətin məqsədi sağlamlıq imkanları məhdud şəxsləri sosial həyatın bütün sahələrinə cəlb etmək, onların təhsil və məşğulluq hüquqlarını gerçəkləşdirməkdir. Bunun üçün qanunvericilik bazası, reabilitasiya infrastrukturu və inklüziv yanaşma davamlı inkişaf etdirməlidir. Tibbi müəssisələr, sosial xidmət orqanları və qeyri-hökumət təşkilatları arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq əlilliyi olan insanların həyat keyfiyyətini yüksəltməyə yönəlməlidir. Hər bir vətəndaş sağlamlıq vəziyyətindən asılı olmayaraq, ləyaqətli həyat tərzinə layiqdir və cəmiyyət bu dəyəri təmin etməklə öz humanist mahiyyətini nümayiş etdirir. Əlillik barədə düzgün məlumatlandırma, şəffaf qərar mexanizmləri və effektiv reabilitasiya tədbirləri sosial ədalətin təməl daşlarıdır. Sağlamlıqla bağlı risklər hamımız üçün aktualdır, lakin sosial həmrəylik və elmi-praktik yanaşma bu risklərin fəsadlarını minimuma endirməyə kömək edir. Ölkəmizdə inklüziv mühitin möhkəmlənməsi, əlilliyi olan insanların potensialının cəmiyyətə qazandırılması ümumi iqtisadi və mədəni inkişafın ayrılmaz hissəsidir. Yalnız bu məramla dövlət, tibbi qurumlar və ictimaiyyət birgə çalışdıqda hər kəs üçün bərabər yaşam şəraiti yaradıla bilər. Əlillik statusu insanın dəyərini azaltmır; əksinə, onun hüquqlarının təmin edilməsi zərurətini bir daha vurğulayır. Funksional məhdudiyyəti olan şəxslərə hörmət və dəstək göstərmək hər birimizin vətəndaşlıq borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Əlillik qrupları funksional məhdudiyyətin ağırlıq dərəcəsinə görə I, II və III olmaqla üç səviyyədə müəyyən edilir. I qrup ən ağır, tam asılı vəziyyəti əks etdirir, II qrupda ciddi məhdudiyyət olsa da, müəyyən özünəxidmət bacarığı qalır, III qrup isə əsasən peşə fəaliyyətini məhdudlaşdıran, lakin gündəlik həyat işlərini minimal köməklə icra etməyə imkan verən hallardır. Qrup təyini tibbi-sosial ekspertiza komissiyasının rəsmi qərarı ilə rəsmiləşir. Qərar klinik, instrumental və sosial meyarlara əsaslanır.
Əsasən ambulator kartın çıxarışı, son stasionar epikriz, instrumental müayinələrin rəyi (MRT, KT, USM və s.), laborator analiz nəticələri, şəxsiyyət vəsiqəsinin surəti, şəkil və iş yerindən arayış (əgər işləyirdisə) təqdim edilməlidir. Əlavə olaraq, reabilitasiya xəritəsi və protez-ortopedik mərkəzdən rəy də istənilə bilər. Sənədlər tam, dəqiqləşdirilmiş və orijinal möhürlə təsdiqlənmiş formada olmalıdır. Komissiya yalnız həqiqiliyi təsdiqlənmiş məlumatlara əsasən qərar çıxarır.
18 yaşadək şəxslərə “sağlamlıq imkanları məhdud uşaq” statusu verilir. Valideynlər və ya qanuni nümayəndələr pediatr, nevroloq və ya digər ixtisas həkimi tərəfindən tərtib edilmiş rəy, diaqnostik nəticələr və inkişaf göstəriciləri barədə sənədləri təqdim edir. Tibbi-sosial ekspertiza uşağın psixomotor bacarıqlarını, özünəxidmət səviyyəsini və reabilitasiya potensialını qiymətləndirir. Qərar uşaq 18 yaşa çatana qədər qüvvədə qalır və müntəzəm monitorinq aparılır.
Bəzi ağır, irəliləyən və geridönməz patologiyalarda – məsələn, amputasiya, tetraplegiya və ya metastatik xərçəng – əlillik müddətsiz təyin oluna bilər. Komissiya proqnozu dəyişməz sayılan hallarda yenidən müayinə müddəti qoymur. Bununla belə, pasiyent istədiyi zaman bərpa potensialını qiymətləndirmək üçün əlavə müraciət edə bilər. Qanunvericilik daimi əlillik statusunu ləğv etmək üçün müsbət klinik dinamika sübutu tələb edir.
Əlillik sosial müdafiə statusudur, işləmə hüququnu məhdudlaşdırmır. Xüsusilə II və III qrup şəxslər təyin edilmiş tibbi məhdudiyyətlər çərçivəsində uyğun iş qrafiki və şəraitlə məşğulluqda qala bilərlər. Əmək qanunvericiliyi işəgötürənlərə adaptasiya tədbirləri həyata keçirməyi tövsiyə edir. Dövlət məşğulluq mərkəzləri kvotalı iş yerləri təklif edir və təlim proqramları təşkil edir.
Bəli, uzunmüddətli reabilitasiya və müalicə nəticəsində funksional göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşarsa, pasiyent yenidən tibbi-sosial ekspertizaya müraciət edərək statusun dəyişdirilməsini istəyə bilər. Komissiya yeni klinik, instrumental və sosial dəlillərə əsasən əlillik qrupunu azalda və ya tam ləğv edə bilər. Qarşılıqlı obyektiv dəyərləndirmə prosesi şəffaf qaydalara əsaslanır.
Əlillik üzrə pensiya və ya müavinət, reabilitasiya vasitələri, protez-ortopedik xidmət, sanator-kurort müalicəsi, həmçinin kommunal güzəştlər təqdim olunur. Uşaqlar üçün inklüziv təhsil və xüsusi məktəb imkanları mövcuddur. İşləyə bilən şəxslərə peşə təlimi və məşğulluq proqramları təklif edilir. Müavinətin məbləği qrupdan, sosial sığorta stajından və ailə tərkibindən asılıdır.
Pasiyent qərarla razı deyilsə, 30 gün ərzində Tibbi-Sosial Ekspertiza Agentliyinə yazılı şikayət verə bilər. Yenidən qiymətləndirmə zamanı əlavə müayinələr və müstəqil ekspert rəyləri nəzərə alınır. Əgər məqamlar həll olunmazsa, vətəndaş məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir. Etiraz proseduru pulsuzdur və hüquqi yardımdan yararlanmaq mümkündür.
Xəstəliyin gedişi ağırlaşarsa və funksional məhdudiyyət artarsa, pasiyent vaxtından əvvəl yenidən komissiyaya müraciət edə bilər. Yenilənmiş instrumental və klinik məlumatlar təqdim olunmalıdır. Komissiya vəziyyəti obyektiv dəyərləndirərək daha yüksək qrup və ya daimi status verə bilər. Qərar rəsmi bildirişlə təsdiqlənir.
Sənədlər tam təqdim edildikdən sonra komissiya adətən 15 iş günü ərzində vətəndaşın müayinəsini və qiymətləndirməsini tamamlayır. Zəruri hallarda əlavə müayinələr təyin olunur və müddət uzadıla bilər. Qərar elektron sistemdə rəsmiləşdirilir və pasiyentə yazılı formada çatdırılır. Beləliklə, prosesin müddəti orta hesabla 1 ayı keçmir.
