Şəfəq: Növləri, Astronomiyada Yeri

Təbiətin insan ruhuna təsir edən ən sehrli və dərin mənalı hadisələrindən biri şəfəqdir. Bu söz təkcə geofiziki bir anlayış deyil, həm də bədii, fəlsəfi, mənəvi və mədəniyyətimizdə xüsusi yerə malik olan, obrazlı ifadələrin və simvolların əsas qaynaqlarından biridir. Şəfəq, günəşin doğuşundan və batışından əvvəl və sonra səmada yaranan rəngarəng, parlaq işıq zolaqları, üfüqdə müşahidə olunan nurlu parıltı kimi təyin olunur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində şəfəq fenomeni xalq arasında müxtəlif adlarla, inanc və rəvayətlərlə, xalq yaradıcılığında və ədəbiyyatda bədii obrazlar vasitəsilə yaşadılır. Hər bir insan, istər kənddə, istər şəhərdə yaşasın, həyatında ən azı bir dəfə şəfəqin cazibəsini, üfüqdə parlayan işıq zolaqlarının sükutunu və möhtəşəmliyini müşahidə edib. Şəfəq, həm elmi, həm də bədii düşüncə üçün ilham və tədqiqat obyektidir. Onun yaranma səbəbləri, ekoloji və psixoloji təsiri, mədəniyyət və ədəbiyyatda əks olunması əsrlər boyu alimləri, şairləri, rəssamları, filosofları və sadə insanları düşündürüb. Bu fenomen insan həyatında gözəlliyin, ümidin, başlanğıc və sonluğun rəmzi, təbiətin gündəlik təzələnən möcüzəsidir. Şəfəq insan üçün təkcə fiziki hadisə yox, həm də ruhu oyadan, düşüncəni təzələyən, bəzən sakitləşdirən, bəzən də həyəcan və ilham verən bir təbiət hadisəsidir.

Şəfəq anlayışının elmi əsasları

Şəfəq astronomik və geofiziki mənada günəşin üfüqə yaxınlaşdığı zamanlarda, yəni doğuşundan əvvəl və batışından sonra atmosferin üst qatlarında günəş işığının səpələnməsi nəticəsində yaranan işıq zolaqları kimi izah edilir. Şəfəqin yaranmasında atmosferin tərkibi, toz və su damcılarının miqdarı, buludluluq, havanın rütubəti və digər faktorlar mühüm rol oynayır. Günəş üfüqdə olmadıqda, onun şüaları yer atmosferinin yuxarı qatlarına düşür və bu zaman mavi, bənövşəyi, qırmızı, narıncı, sarı və digər rənglərdə parlaq işıq zolaqları yaranır. Bu işıq zolaqları üfüq xətti boyunca uzanır, bəzən isə bütün səmanı əhatə edir. Şəfəq, əsasən, iki mərhələdən ibarətdir: səhər şəfəqi (dan yeri, sübh şəfəqi) və axşam şəfəqi (qürub şəfəqi). Səhər şəfəqi günəş doğmazdan əvvəl başlayır, səmada yavaş-yavaş parlaq işıq zolaqları yaranır və günəş tam görünəndə sona çatır. Axşam şəfəqi isə günəş batdıqdan sonra başlayır, üfüqdə əvvəlcə narıncı-qırmızı işıqlar, sonra isə tədricən mavi, bənövşəyi rənglər meydana çıxır və gecə tam qaranlıq olana qədər davam edir. Şəfəqin rənglərinin müxtəlifliyi və intensivliyi günəşin vəziyyəti, il və günün fəsli, yerin coğrafi mövqeyi, atmosfer şəraiti və hətta günəş aktivliyindən də asılı ola bilər. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, şəfəq yalnız estetik hadisə deyil, həm də meteoroloji göstəricidir: o, havanın dəyişəcəyinə, küləklərin istiqamətinin dəyişməsinə, yağıntının olacağına dair müəyyən ipucları verə bilər.

Şəfəqin növləri və təsnifatı

Şəfəq bir neçə növə ayrılır və bu təsnifat əsasən astronomiyada qəbul olunan kateqoriyalara əsaslanır. Birinci əsas növ səhər şəfəqidir və sübh vaxtı müşahidə olunur. Səhər şəfəqi üç mərhələdə təsvir edilir: astronomik şəfəq (günəş üfüqdən 18° aşağıda olduqda), nautik şəfəq (günəş 12° aşağıda olduqda) və sivil şəfəq (günəş 6° aşağıda olduqda). Hər mərhələ səmada fərqli işıqlandırma dərəcələri və rəng çalarları ilə xarakterizə olunur. Astronomik şəfəq zamanı səma hələ də tünd olur, yalnız ən parlaq ulduzlar görünür. Nautik şəfəqdə səma artıq aydınlaşmağa başlayır, üfüq aydın seçilir. Sivil şəfəq zamanı isə adi gözlə ətrafdakı əşyaları seçmək mümkün olur, günəş doğmamışdan bir qədər əvvəl isə səma tam işıqlanır. Eyni təsnifat axşam şəfəqi üçün də keçərlidir. Axşam şəfəqi günəş batdıqdan sonra başlanır və mərhələlər tərsinə davam edir: əvvəl sivil, sonra nautik, ən sonda isə astronomik şəfəq. Hər bir mərhələdə işıq intensivliyi azalır və gecənin qaranlığı başlayır. Bəzi mənbələrdə “qırmızı şəfəq”, “ağ şəfəq”, “göy şəfəq” kimi adlandırmalar da istifadə olunur, bu rənglərin yaranması əsasən atmosferdə olan toz, duman, rütubət, hava təzyiqi və digər faktorlarla izah olunur. Həmçinin, təbiətdə qeyri-adi şəraitdə “qütb şəfəqi” deyilən xüsusi optik hadisə də müşahidə edilir ki, bu, daha çox Arktika və Antarktida bölgələrinə xasdır və Şimal işıqları (Aurora Borealis) adlanır. Azərbaycan coğrafiyasında əsasən klassik səhər və axşam şəfəqləri müşahidə olunur.

Şəfəqin Azərbaycan təbiətində yeri və müşahidə xüsusiyyətləri

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və müxtəlif iqlim zonaları şəfəq fenomeninin ölkənin əksər bölgələrində möhtəşəm şəkildə müşahidə olunmasına imkan verir. Xüsusilə dağlıq və düzən ərazilərdə, göl, çay və dəniz sahillərində şəfəqin parlaq və rəngarəng təzahürləri daha aydın görünür. Abşeron yarımadası, Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağlarının ətəkləri, Şirvan düzənliyi, Xəzər dənizinin sahilləri şəfəqin ən gözəl müşahidə olunduğu yerlərdir. Yaz və payız aylarında, buludsuz və açıq havada şəfəqin rəng çalarları daha aydın, yayda isə işıqların intensivliyi daha parlaq olur. Qış aylarında şəfəq bir qədər qısa və sönük ola bilər, lakin buludlu havalarda belə şəfəqin maraqlı optik effektləri meydana çıxır. Kənd yerlərində, şəhər işıqlarının az olduğu ərazilərdə, xüsusən də səhərlər tezdən və axşamlar şəfəqin sehrini müşahidə etmək daha asandır. Azərbaycan xalqı şəfəqə xüsusi məna verir, onu bərəkət, ümid, yenilənmə və təbiətin möcüzəsi kimi dəyərləndirir. Xüsusilə kənd təsərrüfatında çalışanlar üçün səhər şəfəqi iş gününün başlanğıcı, axşam şəfəqi isə istirahət və evə dönüş rəmzi sayılır.

Şəfəqin mədəniyyət və ədəbiyyatda yeri

Şəfəq Azərbaycan xalqının folklorunda, klassik və müasir ədəbiyyatında, incəsənət və musiqisində xüsusi yer tutur. Şəfəq obrazı həm şeir, həm nəsr, həm də rəsm və musiqi nümunələrində işıqlı gələcək, yeni başlanğıc, ilham, gözəllik və əbədilik simvolu kimi təqdim olunur. Klassik Azərbaycan poeziyasında, xüsusən də Nizami, Füzuli, Xətai, Sabir və digər şairlərin əsərlərində şəfəq tez-tez bədii təsvir və metafora kimi işlədilib. Məsələn, şəfəqin rəngləri insan ömrünün müxtəlif dövrləri, həyatın başlanğıcı və sonu ilə assosiasiya olunur. Dastan, nağıl, bayatı və atalar sözlərində şəfəq təbiətin oyanışı, bərəkət və xeyir-bərəkətin başlanğıcı kimi xarakterizə edilir. Müasir ədəbiyyatda və musiqidə də şəfəq motivləri yenilik, ruh yüksəkliyi, saf niyyət, arzuların həyata keçməsi ilə bağlı səhnələrdə istifadə edilir. Rəssamlarımız şəfəqin möcüzəli rəng çalarlarını təbiət mənzərələrində, portret və peyzaj əsərlərində ustalıqla əks etdirirlər. Musiqi mədəniyyətində də şəfəq motivli kompozisiyalar, xalq mahnıları, muğamlar və simfonik əsərlər mövcuddur.

Şəfəqin insan psixologiyasına və gündəlik həyata təsiri

Şəfəq, insan psixologiyasında yenilənmə, ümid, ilham və sakitlik hissləri yaradır. Səhər şəfəqi insanlara yeni bir günün başlanğıcını, yeni ümidləri, təzə enerjini bəxş edir. Tədqiqatlar göstərir ki, şəfəqin müşahidəsi zamanı insan beynində xoşbəxtlik, rahatlıq, optimizm hormonları daha çox ifraz olunur. Axşam şəfəqi isə gündəlik gərginlikdən sonra sükunət və dincəlmə, ailə ilə birlikdə olmaq, təbiətin gözəlliyinə valeh olmaq üçün əvəzsiz fürsətdir. Şəfəq insanların bədii zövqünü, ruhunu və yaradıcı təxəyyülünü inkişaf etdirir. Həmçinin, bəzən şəfəq dərin nostalji, kədər, ayrılıq hissləri də yarada bilir. Əslində, şəfəq insan üçün həyatın, təbiətin, zamanın fasiləsiz axınının simvoludur. Psixoloqlar və sosioloqlar qeyd edirlər ki, şəfəqin təsiri altında insanlar daha yaradıcı olur, gündəlik problemlərdən uzaqlaşır, həyatın müsbət tərəflərinə fokuslanır, ruhən sakitləşir və daxili harmoniya əldə edirlər.

Şəfəqin dini və fəlsəfi mənası

Dünyanın bir çox dinlərində və fəlsəfi cərəyanlarında şəfəq müqəddəs və dərin məna daşıyan bir simvol kimi qəbul edilir. İslamda şəfəq sübh namazı üçün mühüm vaxt meyarıdır. Quran və hədislərdə sübh şəfəqinin başlanğıcı xüsusi qeyd olunur və möminlərə günün bu vaxtında ibadət etmək tövsiyə edilir. Xristianlıqda, yəhudilikdə və digər dinlərdə də şəfəq yeni başlanğıc, Allahın işığının və mərhəmətinin rəmzi kimi qəbul edilir. Fəlsəfi mənada şəfəq insan şüurunun oyanışı, bilik və hikmətə qovuşma, qaranlıqdan işığa çıxış, ruhun saflaşması, mənəvi yüksəlişin simvoludur. Azərbaycan xalqının mənəvi dünyagörüşündə də şəfəq gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi, bərəkət və ümid mənbəyi, müqəddəsliyin, saf niyyətin simvoludur. Xalq inancına görə, şəfəq vaxtı edilən dualar, tutulan niyyətlər daha tez qəbul olunur.

Şəfəq gündəlik həyatda və müşahidə qaydaları

Şəfəqi müşahidə etmək üçün ən əlverişli vaxtlar günəşin doğuşundan əvvəl və batışından sonradır. Bu vaxtlar səmada təmiz, açıq hava, işıqlanmanın az olduğu yerlər seçilməlidir. Kənd ərazilərində, dağ və düzənliklərdə, göl və çay sahillərində şəfəqin rənglərini və parıltısını izləmək daha asandır. Şəfəqin gözəlliyini fotoşəkil və videolarda əks etdirmək üçün peşəkar və ya həvəskar fotoqraflar tez-tez bu vaxtlarda təbiət mənzərələri çəkir, sosial şəbəkələrdə paylaşırlar. Eyni zamanda, şəfəq motivli əl işləri, rəsmlər, poeziya və bədii yaradıcılıq nümunələri gündəlik həyatımızda geniş yayılıb. Hər bir insanın şəfəqi fərqli dərk etməsi, fərqli şəkildə qiymətləndirməsi mümkündür və bu onun daxili dünyasının zənginliyini, bədii təfəkkürünü, həyat tərzini əks etdirir. Uşaqlara şəfəq haqqında nağıllar, rəvayətlər danışmaq, onlara təbiətin gözəlliyini göstərmək tərbiyənin, təbiətsevərliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Şəfəq, Azərbaycan təbiətinin, mədəniyyətinin və insan ruhunun ən parlaq simvollarından biridir. O, sadəcə günəşin doğuşu və batışı zamanı yaranan işıq zolaqları deyil, həm də həyat, ümid, yenilik, gözəllik və mənəvi dəyərlərin ifadəsidir. Şəfəqin təbiətdə, elmdə, ədəbiyyatda, incəsənətdə, insan psixologiyasında və gündəlik həyatda tutduğu yer onun əsl dəyərini və əhəmiyyətini bir daha göstərir. Şəfəq hər bir azərbaycanlı üçün yenilənmə, həyat sevgisi, təbiətə və mənəviyyata bağlılıq simvoludur. Onun gözəlliyi, insanlara bəxş etdiyi ruh yüksəkliyi, bədii və fəlsəfi anlamı, həyatımıza əlavə rəng və ilham qatır. Hər birimiz təbiətin bu möcüzəsini dərk etməyi, qorumağı və gələcək nəsillərə ötürməyi bacarmalıyıq. Şəfəqin cazibəsi insan qəlbində daim yaşamalı, gündəlik həyatımızı işıqlandırmalıdır.

Ən çox verilən suallar