Şərq bazarı dedikdə təkcə alış-veriş, mal mübadiləsi və ya ticarət anlamırıq. Əslində bu anlayış daha dərin və çoxqatlıdır. Şərq bazarları yüzillər boyu yalnız məhsul satışı ilə kifayətlənməyib, eyni zamanda, böyük bir sosial institut, mədəniyyət və həyat tərzi mərkəzi kimi çıxış edib. Şərq bazarı min illərdir insanların gündəlik qayğıları, arzu və ümidləri, sevincləri və kədərləri ilə yoğrulan, tarixi və müasirliyi özündə birləşdirən canlı, axıcı və təkrarsız bir məkandır. Azərbaycan üçün isə bu anlayış xüsusilə əhəmiyyətlidir. Çünki ölkəmiz, tarix boyu İpək Yolu üzərində yerləşdiyi üçün Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin qovuşduğu, ticarət yollarının kəsişdiyi bir nöqtə olub. Azərbaycan şəhərlərinin ürəyində yerləşən bazarlar, həmişə sosial həyatın döyünən nəbzi, ənənələrin, sənətkarlığın və gündəlik həyatın simvolu sayılıb.
Şərq Bazarının Tarixi
Şərq bazarları – digər adıyla “oriental bazar” və ya “şərq çarşısı” – dünyanın ən qədim və ən canlı ticarət məkanlarındandır. Tarixə nəzər salsaq, artıq qədim Babil, Misir, Hindistan, Çin, Sasanilər, Səlcuqlar və Osmanlı kimi sivilizasiyalarda bazar mədəniyyətinin xüsusi yeri olub. İpək Yolu kimi tarixi ticarət yolları ilə daşınan ədviyyatlar, parça, ipək, xalça, keramika, zərgərlik məmulatları, ədəbiyyat və ideyalar bu bazarlarda toqquşur, yeni həyat tapırdı.
Azərbaycan ərazisində isə, Qafqaz Albaniyasından tutmuş, Səfəvilər və Qacarlar dövrünə qədər şəhərlərdə və kəndlərdə müntəzəm olaraq bazar günləri təşkil edilərdi. Şəhərlərin mərkəzində yerləşən bu bazarlar, təkcə alış-veriş üçün deyil, həm də insanların sosiallaşması, xəbərlərin yayılması, müxtəlif peşələrin təbliği və mədəniyyətin paylaşılması üçün mühüm məkana çevrilmişdi.
Şərq Bazarlarının Azərbaycan Şəhərlərində Yeri
Azərbaycanın ən qədim şəhərlərində – Bakı, Gəncə, Şəki, Naxçıvan, Şamaxı və digər bölgələrdə bazar məfhumu xüsusi çəkisi ilə seçilib. Bakı şəhərinin qədim “İçərişəhər” bazarı, Şəkinin məşhur “Karvansaray”ı, Gəncənin bazar meydanları, hər biri öz dövrünün iqtisadi, mədəni və sosial hadisələrinin mərkəzi olub. Bu bazarlar, həm də Azərbaycanın milli memarlıq üslubunu – tağlı keçidlər, daşdan tikilmiş dükanlar, həyətli karvansaraylar, çeşmələr, məscidlər və hamamları özündə cəmləşdirirdi. Bazarlar, şəhərsalmanın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.
Şərq Bazarı Anlayış və Əsas Xüsusiyyətləri
Şərq bazarı dedikdə, açıq və ya qapalı məkanlarda təşkil olunan, yerli və xarici tacirlərin, sənətkarların, kəndlilərin bir araya gəldiyi, məhsul və xidmət mübadiləsinin aparıldığı, alıcı və satıcıların üz-üzə gəldiyi, canlı, rəngarəng və səs-küylü bir ticarət mədəniyyəti başa düşülür. Burada təkcə mal satışı yox, alıcı-satıcı münasibətləri, qiymət danışığı (“bazarlıq”), sosial münasibətlər, adət-ənənələr, yemək-içmək və hətta incəsənət də yaşanır.
Şərq bazarlarının əsas xüsusiyyətlərinə bunlar daxildir:
- Çoxçeşidlilik: Meyvədən tərəvəzə, ədviyyatdan xalçaya, qızıldan kəlağayıya qədər müxtəlif məhsullar.
- Əl işləri və sənətkarlıq: Yerli ustaların, dulusçuların, zərgərlərin və toxucuların əl işləri.
- Ənənəvi bazarlıq: Qiymət danışmaq, bazarlıq etmək bazar mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir.
- Sosiallaşma: İnsanlar burada yalnız alış-veriş üçün deyil, həm də ünsiyyət üçün toplaşırlar.
- Rəngarənglik və səs-küy: Hər kəsin öz malını təriflədiyi, alıcı-satıcı dialoqlarının baş verdiyi, canlı, səsli və həyəcanlı bir atmosfer.
Məhsullar və Ənənələr
Azərbaycan bazarlarında, xüsusilə payız və yaz aylarında, məhsul bolluğu yaşanır. Meyvə, tərəvəz, təzə ət, balıq, qoz-fındıq, quru meyvələr, ədviyyatlar, bal, qatıq, pendir, kəsmik və s. kimi yerli məhsullar bir-biri ilə yarışır. Eyni zamanda, bazarlarda müxtəlif xalçalar, palazlar, kəlağayılar, bəzək əşyaları, mis qablar, əl işləri, milli geyimlər, qızıl və gümüş zinət əşyaları satılır. Bütün bunlar Azərbaycan bazarlarının yalnız ticarət yox, həm də mədəniyyət mərkəzi olmasına səbəb olur.
Bazarlarda bazarlıq etmək xüsusi bir ritualdır. Alıcı və satıcı arasında qiymət danışığı, mehriban zarafatlaşmalar, məhsulun keyfiyyətinin yoxlanması, bəzi hallarda isə “dadına baxma” ənənəsi bazarların özünəməxsus atmosferini yaradır.
Şərq Bazarı və Sosial Həyat
Ənənəvi Azərbaycan bazarları yalnız iqtisadiyyatın deyil, həm də sosial həyatın mühüm tərkib hissəsidir. Burada insanlar gündəlik xəbərləri müzakirə edir, tanışlarla qarşılaşır, bəzən hətta toy, yas və digər tədbirlərə dəvət alırlar. Xüsusilə kənd bazarlarında insanlar uzaqdan gəlib burada həm məhsul satır, həm də yeni məlumatlar əldə edir, qonşu kəndlərlə ünsiyyət qurur.
Bazarlar, həmçinin müxtəlif sosial təbəqələri, fərqli bölgələrdən olan insanları bir araya gətirdiyi üçün, ölkədaxili mədəni inteqrasiyanın və həmrəyliyin formalaşmasında rol oynayır.
Şərq Bazarının İqtisadi Rolu və Müasir Transformasiya
Azərbaycan iqtisadiyyatında bazarların rolu danılmazdır. Ənənəvi bazarlar kənd təsərrüfatı məhsullarının şəhər əhalisinə çatdırılmasında, yerli sənətkarlığın inkişafında, kiçik sahibkarlığın dəstəklənməsində və məşğulluqda əvəzsiz rol oynayıb. Sovet dövründə planlı iqtisadiyyat bazar institutunu müəyyən qədər zəiflətsə də, müstəqillikdən sonra bazar mədəniyyəti yenidən dirçəldi və yeni mərhələyə qədəm qoydu.
Müasir dövrdə Azərbaycan şəhərlərində həm klassik, həm də müasir ticarət mərkəzləri, supermarketlər və yarmarkalar fəaliyyət göstərir. Ancaq ənənəvi bazarlar öz unikallığını qoruyur. Qapalı bazarlar – “Yaşıl bazar”, “Şərq bazarı”, “Təzə bazar” kimi mərkəzlər, eyni zamanda “bazarlıq etmək” ənənəsini yaşadır. İndi isə onlayn ticarət, elektron bazarlar və “marketplace”lər də bazar anlayışını transformasiya edir.
Bakı Şəhərində Şərq Bazarı
Bakı şəhərinin ən qədim bazarlarından biri olan “Şərq Bazarı” (rus dilində “Vostoçnıy Bazar”) uzun illər ərzində şəhərin mərkəzində yerləşib və təkcə paytaxt əhalisi üçün deyil, bütün Azərbaycan üçün əhəmiyyətli məkana çevrilib. Sovet dövründə də bu bazar əsas qida və məişət mallarının satıldığı, kənd təsərrüfatı məhsullarının paytaxta gətirildiyi əsas məkan olub. Burada müxtəlif regionlardan gələn kəndlilər, tacirlər öz məhsullarını təqdim edir, alıcılar isə təzə və keyfiyyətli məhsul tapmaq üçün bura axışırdı.
Hal-hazırda Bakı və Azərbaycanın digər şəhərlərində ənənəvi bazarların funksiyası qismən dəyişsə də, “Şərq Bazarı” adı Azərbaycan xalqının yaddaşında xüsusi yer tutmağa davam edir.
Şərq Bazarında Sənətkarlıq və Əl İşləri
Ənənəvi Şərq bazarlarında zərgərlik, dulusçuluq, misgərlik, xalçaçılıq, taxta oyma kimi sənət sahələri özünəməxsus şəkildə təqdim olunur. Hər dükan, hər sənətkar öz əl işini nümayiş etdirir və bununla da bazar mədəniyyətinin ayrılmaz parçasına çevrilir. Məsələn, Şəki, Gəncə, Quba kimi şəhərlərin bazarlarında yerli xalçaçıların, misgərlərin əl işləri, Azərbaycanı xarici turistlər üçün cəlbedici edən başlıca məhsullardandır.
Şərq Bazarı və Qastronomiya
Bazarlar həm də Azərbaycan mətbəxinin, xalqın qida mədəniyyətinin canlı vitrinidir. Bazarda təzə göyərtilər, ət, balıq, süd məhsulları, meyvə-tərəvəz, quru meyvələr, ədviyyatlar, şirniyyatlar, çay, sumax, zəfəran, narşərab, nar, fındıq, badam, həmçinin təndir çörəyi, “qutab”, “kükü”, “şorqoğal”, “paxlava”, “şəkərbura” kimi milli təamlar geniş yer tutur. Bu da bazarlara xüsusi bir rəng, dad və əhval-ruhiyyə qatır.
Şərq Bazarının Folklor və Ədəbiyyatda Yeri
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında və folklorunda bazar mövzusu tez-tez rast gəlinir. Bayatılar, nağıllar, dastanlarda bazar obrazı, alıcı-satıcı dialoqları, bazarlıq etmək kimi adətlər təsvir olunur. Məsələn, “Bazar günləri”, “Bazar günü nağılı” kimi folklor nümunələrində bu məkana olan rəğbət və əhəmiyyət açıq görünür. Eyni zamanda, “bazar” sözü gündəlik dilimizdə də işləkdir – “bazar havası”, “bazar qiyməti”, “bazar adamı” və s. kimi deyimlərdə öz əksini tapıb.
Şərq Bazarı və Turizm
Bu gün Azərbaycan üçün bazarlar həm də turizmin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Xarici turistlər ənənəvi bazarlarda həm ölkənin həyat tərzi ilə tanış olur, həm də unikal suvenirlər, yerli məhsullar əldə edirlər. Şəki, Quba, Lahıc, Bakı kimi şəhərlərin bazarları, turistlərin ən çox maraq göstərdiyi məkanlar sırasındadır. Bazarlar həm də milli mətbəx nümunələrinin, sənətkarlıq məhsullarının tanıdılması üçün əvəzsiz platformadır.
Müasir Dövrdə Şərq Bazarları
Bazarlar müasir dövrdə bir sıra çətinliklərlə də üzləşib. Supermarketlər və onlayn ticarətin inkişafı ənənəvi bazarların rəqabət qabiliyyətini müəyyən qədər azaldıb. Ancaq buna baxmayaraq, ənənəvi bazarlar öz orijinallığı, səmimiliyi, münasib qiymətləri, təzə məhsulları, yerli koloriti və sosial funksiyaları ilə hələ də önəmlidir. Dövlət tərəfindən bazarların yenilənməsi, müasir şəraitə uyğunlaşdırılması, ticarət mədəniyyətinin qorunması istiqamətində addımlar atılır.
Bundan başqa, bazarların ekoloji cəhətdən təmiz məhsullar təqdim etməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan ailələrin gəlir mənbəyinə çevrilməsi, şəhər həyatında canlı sosiallaşma məkanı kimi qalması onların gələcəkdə də əhəmiyyətini qoruyacağını göstərir.
Şərq Bazarı və Texnologiya
XXI əsrdə bazar anlayışı da dəyişir. Artıq bir çox ənənəvi bazar məhsulları onlayn platformalarda satışa çıxarılır, bazar tacirləri öz məhsullarını sosial şəbəkələr və elektron platformalar vasitəsilə təqdim edirlər. Bəzi bazarlar öz vebsaytlarını yaradıb, müştərilərə onlayn sifariş imkanı təqdim edirlər. Bu, bazar ənənəsinin yeni dövrə uyğunlaşmasının nümunəsidir.
Ekoloji və Sosial Perspektivlər
Ekoloji cəhətdən bazarlar şəhər mühitində daha az plastik və sintetik material istifadəsi ilə seçilir. Yerli məhsulların, mövsümi təamların təbliği həm ətraf mühitin qorunmasına, həm də əhalinin sağlam qidalanmasına şərait yaradır. Sosial baxımdan isə bazarlar, ailə bizneslərinin yaşamasına, kiçik sahibkarların inkişafına, qadınların və gənclərin işlə təmin olunmasına töhfə verir.
Şərq Bazarının Gələcəyi
Azərbaycanın sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatı və müasir şəhər həyatının fonunda ənənəvi bazar mədəniyyəti həm qorunmalı, həm də yeni trendlərlə sintez olunmalıdır. Bazarların müasir infrastrukturla təmin olunması, ekoloji təmizlik, gigiyenik şərait, ticarət mədəniyyətinin inkişafı və rəqəmsallaşma istiqamətində yeniliklər onların gələcəyini daha da parlaq edə bilər.
Şərq bazarı təkcə alış-veriş yeri deyil – bu, xalqın ruhunun, gündəlik həyatının, mədəniyyətinin, adət-ənənəsinin yaşadığı, nəsildən-nəslə ötürüldüyü bir məktəbdir. Azərbaycan üçün bazar mədəniyyəti keçmişlə gələcəyi, ənənə ilə müasirliyi birləşdirən möhkəm bir körpüdür. Hər bazarın öz havası, öz insanı, öz dadı və öz ruhu var.
Müasirlik, texnologiya, dəyişən ticarət formaları, sosial şəbəkələr bazarların formasını dəyişsə də, əsrlərdən bəri yaşadılan bu dəyərin mahiyyəti sabit qalır. Əgər bu ənənəni qoruyub inkişaf etdirə bilsək, gələcək nəsillər də Şərq bazarının səmimi, canlı və rəngarəng mühitini öz həyatlarında hiss edəcəklər.
Ən Çox Verilən Suallar
Şərq bazarı, əsasən Şərq ölkələrinə məxsus olan, açıq və ya qapalı şəkildə təşkil olunan, müxtəlif məhsulların, əl işlərinin və yerli ərzaqların satıldığı ənənəvi ticarət məkanıdır. Burada əsas fərqləndirici cəhətlər – müxtəlifliyin, rəngarəngliyin, canlı ticarət atmosferinin və sosial münasibətlərin ön planda olmasıdır. Qiymət danışığı (bazarlıq), orijinallıq və yerli kolorit bu bazarları unikal edir.
Şərq bazarlarında mövsümə görə təzə meyvə və tərəvəz, quru meyvələr, ədviyyatlar, bal, süd məhsulları, ət və balıq, milli şirniyyatlar, çay, suvenirlər, xalça, palaz, kəlağayı, mis və dulusçuluq məhsulları, əl işləri, zinət əşyaları və müxtəlif sənətkarlıq məhsulları satılır.
Bazarlıq, Şərq bazarlarının ənənəvi bir hissəsidir və əsrlər boyu formalaşıb. Qiymət danışığı həm məhsulun dəyərinin razılaşdırılması, həm də alıcı-satıcı arasında münasibətlərin səmimiliyinin göstəricisidir. Bu, bazar mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir və alıcı üçün də, satıcı üçün də maraqlı bir sosial təcrübədir.
Müasir dövrdə Azərbaycan bazarlarında gigiyenik və sanitar tələblərə ciddi riayət edilir. Dövlət qurumları tərəfindən bazarların təmizliyi, məhsulların keyfiyyəti, saxlama şəraiti, laboratoriya yoxlamaları və digər gigiyenik məsələlər mütəmadi olaraq nəzarətdə saxlanılır.
Şərq bazarları Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin, gündəlik həyat tərzinin və sosial münasibətlərinin ayrılmaz hissəsidir. Burada insanlar təkcə alış-veriş etmir, həm də sosiallaşır, xəbərləri bölüşür, ənənələri yaşadır və yeni mədəniyyət nümunələri ilə tanış olurlar. Azərbaycan ədəbiyyatı və folklorunda da bazarın xüsusi yeri var.
Turistlər üçün şərq bazarları yerli həyat tərzini, mətbəxi, sənətkarlığı, ənənələri birbaşa yaşamaq, milli məhsulları və suvenirləri almaq baxımından çox maraqlıdır. Həmçinin burada unikal dadlar və milli əşyalar tapmaq mümkündür.
Şərq bazarları yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının satışında, kiçik sahibkarlığın inkişafında və əhalinin məşğulluğunda mühüm rol oynayır. Bazarlarda minlərlə insan işlə təmin olunur, ailə biznesləri formalaşır, kəndlə şəhər arasında iqtisadi əlaqələr möhkəmlənir.
Son illər bazarlarda müasir infrastruktur, onlayn sifariş və çatdırılma xidmətləri, gigiyenik standartlar, nağdsız ödəniş, elektron ticarət imkanları və ekoloji təmiz məhsulların təqdimatı kimi bir çox yeniliklər tətbiq edilir.
Bazara səhər saatlarında getmək təzə məhsullar almaq baxımından daha məqsədəuyğundur. Alış-veriş zamanı məhsulun keyfiyyətinə diqqət yetirmək, satıcı ilə mehriban davranmaq və bazarlıq etmək həm sərfəli, həm də maraqlı təcrübə ola bilər.
Ənənəvi bazarların müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, ekoloji və gigiyenik standartlara riayət edilməsi, rəqəmsal transformasiya və turizmin inkişafı ilə bu bazarların gələcəkdə də əhəmiyyətini qoruyacağı və ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm rol oynamağa davam edəcəyi proqnozlaşdırılır.
