Şəvə Daşı : Mənşəyi, Növləri, Tətbiq sahələri

Şəvə daşı, insan mədəniyyətində və təbiətində qədim dövrlərdən bəri özünəməxsus yeri olan, təbiətin nadir və bənzərsiz nemətlərindən biridir. Qədim türkdilli xalqlar, eləcə də Avropa və Asiya sivilizasiyaları şəvə daşını həm bəzək əşyası, həm də müalicə vasitəsi kimi istifadə etmiş, onun haqqında saysız-hesabsız miflər və əfsanələr yaratmışlar. Ənənəvi inanc və praktikalardan tutmuş müasir sənət və elmi tədqiqatlara qədər şəvə daşı hər zaman öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Bu təbii sərvətin insan həyatı üçün əhəmiyyəti, yaranma prosesi, müxtəlif növləri, tətbiq sahələri və simvolik mənaları barədə dərin biliklərə malik olmaq, bu gün də şəvə daşının aktuallığını artırır.

Şəvə Daşının Təbii Mənşəyi və Yaranması

Şəvə daşı, elmi dillə desək, “amber” adlanır və əsasən qədim iynəyarpaqlı ağacların qatranının milyon illər ərzində torpaq qatlarında daşlaşması nəticəsində formalaşır. Ən qədim şəvə daşlarının yaşı 30-90 milyon il arasında dəyişir. Onun tərkibində tez-tez qədim bitki qalıqları, hətta ibtidai həşəratların qalıqları da tapılır. Bu hallar, xüsusilə paleontologiya və arxeologiya üçün şəvə daşını nadir və dəyərli tapıntıya çevirir.

Yaranma prosesi belədir:

1. İynəyarpaqlı ağaclardan qatran axır və bu qatran torpaq üzərində toplanır.
2. Qatran min illər ərzində təzyiq, temperatur və kimyəvi dəyişikliklərin təsiri ilə bərkiyir.
3. Qatran daşlaşır, şəvə daşı əmələ gəlir.
4. Daşda bəzən ibtidai canlılar və bitki qalıqları əbədiləşir.

Şəvə daşının əsas ehtiyatları Baltikyanı ölkələrdə, Dominikan Respublikasında, bəzi Asiya və Amerika bölgələrində yerləşir. Azərbaycan ərazisində şəvə daşına nadir hallarda rast gəlinir, lakin bölgədə qədim dövrdən bəri onun tapılıb işlənməsinə dair tarixi mənbələr mövcuddur.

Tarixi və Mədəni Əhəmiyyət

Şəvə daşı insanın ilk tarixi dövrlərindən bəri bəzək əşyası kimi dəyərli olub. Arxeoloji qazıntılarda tapılan qədim şəvə muncuqları, sırğalar, bilərziklər sübut edir ki, bu daş minilliklər boyu insanların həyatında mühüm rol oynayıb. Qədim Misir, Roma, Yunanıstan və Skandinaviya xalqları şəvə daşından amulet, tikinti bəzəyi, hətta dini rəmz kimi istifadə ediblər.

Azərbaycan ərazisində, xüsusən Qafqazın qədim tayfalarında şəvə daşı həm də ticarət predmeti kimi istifadə olunub. Şəvə yolunun, yəni qədim ticarət yollarının bir qolu Azərbaycandan keçdiyi üçün, burada da şəvə bəzək əşyalarına, xüsusilə qadın zinət əşyalarına rast gəlinirdi.

Kimyəvi və Fiziki Xüsusiyyətləri

Şəvə daşı orqanik mənşəli, polimer struktura malikdir. Onun tərkibində əsasən karbon, hidrogen və oksigen elementləri yer alır. Şəvə daşının unikallığı, şəffaflığı və içərisində canlı qalıqları əbədiləşdirməsidir. Sərtliyi Mohs şkalasına görə 2-2,5 civarındadır, yəni çox sərt deyil və bu səbəbdən işlənməsi asandır.

Rəngi əsasən sarıdan tünd qəhvəyə qədər dəyişə bilər, bəzən yaşıl, mavi və hətta qırmızımtıl çalarlarda da şəvə daşlarına rast gəlinir. Elektriklə yüklənmək qabiliyyəti ilə seçilir. Əl ilə sürtüldükdə və ya bir parça ilə ovuşdurulduqda, şəvə daşı elektrik yüklənir və xırda tozları, tükcikləri özünə çəkir. Bu xüsusiyyət antik dövrdə insanlarda maraq doğurmuş və ilk elektrik kəşflərinə səbəb olmuşdur.

Şəvə Daşının Növləri və Onların Xüsusiyyətləri

Şəvə daşının bir neçə növü mövcuddur və bu növlər əsasən yaranma yeri və kimyəvi tərkibinə görə fərqlənir. Cədvəldə ən məşhur şəvə növləri və onların xüsusiyyətləri verilmişdir:

Şəvə Daşının Tətbiq Sahələri

Şəvə daşı tarixən bəzək əşyası kimi məşhur olsa da, müasir dövrdə bir sıra sahələrdə istifadə olunur:

• Zinət əşyaları: Muncuq, boyunbağı, üzük, bilərzik, sırğa və digər bəzək əşyaları hazırlanır.
• Dərman və alternativ tibb: Qədimdə şəvə daşı toz halında bəzi dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunub. Müasir homeopatiyada və aromaterapiyada, şəvə yağı və ekstraktları stress, narahatlıq, baş ağrısı kimi problemlərdə istifadə edilir.
• Elektrik və optika: Antik dövrdə şəvə daşının elektrik yüklənməsi təcrübə məqsədilə istifadə edilib, bu, elektrik anlayışının inkişafına yol açıb.
• Arxeologiya və paleontologiya: İbtidai dövr həşərat və bitki qalıqları şəvə daşında qorunub saxlanılır. Bu, alimlərə keçmiş ekosistemlər barədə məlumat əldə etməyə imkan verir.

Şəvə Daşının Mifologiyası və Simvolikası

Şəvə daşının əfsanəvi, mistik mənaları da olduqca zəngindir. Qədim xalqlar şəvə daşını uğur, sağlamlıq və bərəkət rəmzi kimi qəbul edib. Skandinav mifologiyasında şəvə daşı Odin və Freya kimi tanrıların göz yaşlarından yaranan müqəddəs daş kimi təsvir olunur. Türk və Qafqaz mifologiyasında isə şəvə daşı ailə, sevgi və uşaqlar üçün qoruyucu amulet hesab edilib.

Azərbaycan xalq yaradıcılığında, xüsusən də şifahi xalq ədəbiyyatında şəvə daşı “gözmuncuğu” ilə sinonim qəbul edilərək, bəd nəzərdən, pis ruhlardan qoruyucu gücə sahib sayılıb.

Şəvə Daşının Təqlidi və Saxta Növləri

Təbii şəvə daşının dəyəri yüksək olduğuna görə, bazarda çoxlu sayda süni və təqlid şəvə məhsulları mövcuddur. Onlar əsasən polimer, plastik və ya şüşədən hazırlanır. Təbii şəvə daşını təqlidlərdən fərqləndirmək üçün bir neçə üsul var:

• Təbii şəvə daşını duzlu suya atdıqda batmır, üzə çıxır.
• Orijinal şəvə daşı bərkidikdə şirin, xas bir qoxu verir.
• Şəvə daşını ultrabənövşəyi işıq altında yoxladıqda yaşıl və ya mavi parıltı verir.

Azərbaycanda Şəvə Daşının İstifadə Tarixi

Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış şəvə muncuqları və digər bəzək əşyaları, burada bu daşın ən azı e.ə. I minillikdən istifadə edildiyini göstərir. Xüsusilə Qafqaz Albaniyasına aid qəbirlərdən tapılmış şəvə muncuqları, bu daşın yerli əhali üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu sübut edir. Həmçinin, Orta əsrlər dövründə Bakı və ətraf bölgələrdə şəvə muncuqlarının ticarəti geniş yayılmışdı.

Müasir Zamanlarda Şəvə Daşı

Hazırda şəvə daşı Azərbaycanda əsasən bəzək əşyası kimi tanınsa da, son illərdə ekoloji zinət əşyaları, təbii tibb vasitələri və kolleksiyaçılar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yerli sənətkarlar şəvə daşını müxtəlif əl işlərində istifadə edir, beynəlxalq sərgilərdə təqdim edirlər. Azərbaycanda, xüsusilə Bakı və Gəncə bazarlarında şəvə daşından hazırlanan əl işləri, suvenir və hədiyyə əşyaları getdikcə populyarlaşır.

Şəvə Daşının Saxta Nümunələrinin Azərbaycanda Yayılması

Son illərdə Azərbaycanda bazara daxil olan Çin, Türkiyə və Şərqi Avropa istehsalı olan saxta şəvə daşları, həm alıcıları, həm də yerli sənətkarları narahat edən tendensiyaya çevrilib. Saxta məhsullar, adətən, keyfiyyətinə görə təbii şəvə daşından kəskin şəkildə fərqlənir. Azərbaycan bazarında şəvə daşının keyfiyyətli və orijinal olub-olmadığını yoxlamaq üçün mütəxəssislərin məsləhətinə müraciət etmək vacibdir.

Cədvəldə: Təbii və Saxta Şəvə Daşının Fərqləri

Şəvə Daşının Saxlanması və Qulluğu

Şəvə daşı nisbətən həssas və kövrək olduğuna görə onun saxlanması və təmizlənməsi xüsusi diqqət tələb edir. Günəş işığı altında uzun müddət saxlanılması, kəskin kimyəvi maddələrlə təmasda olması və sərt səthə düşməsi daşın keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Təmizlənərkən yumşaq parça və ilıq su istifadə edilməlidir. Hər hansı kimyəvi maddə və ya spirt istifadə etmək qətiyyən məsləhət görülmür.

Şəvə Daşının Simvolik Mənası

Şəvə daşı həm də ruhi və mənəvi güc simvoludur. Onun insana rahatlıq, enerji və pozitivlik gətirdiyinə inanılır. Xüsusən uşaqlar üçün şəvə muncuğu taxmaq ənənəsi Azərbaycanda da hələ də davam edir və bu, bəd nəzərdən qoruyucu vasitə hesab olunur. Eyni zamanda, şəvə daşı yaradıcı və ruhi inkişafı gücləndirdiyi üçün sənətkarlar və alimlər arasında da sevilir.

Şəvə daşı, əsrlər boyu insan həyatında həm təbii bəzək əşyası, həm müalicə vasitəsi, həm də mifoloji və ruhi simvol kimi mühüm yer tutub. Onun fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri, qədim tarixdən bəri insanlıq üçün daşıdığı dəyər və müasir dövrdə müxtəlif sahələrdə istifadəsi şəvə daşını təkcə tarixi abidə deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir parçasına çevirib. Azərbaycanda şəvə daşının yayılması, istifadə ənənələri və ona olan maraq da bu təbii sərvətin gələcək nəsillərə ötürülməsində mühüm rol oynayır. Şəvə daşı yalnız gözəllik deyil, həm də tarix, mədəniyyət və insan ruhunun dərin qatlarını özündə birləşdirən bir mirasdır.

Ən Çox Verilən Suallar