Şiə Əqidəsi: Din, Təvəlla, Təbərrə

İslam dini öz daxilində müxtəlif məzhəb və təriqətləri əhatə edən geniş bir mənəvi sistemdir. Bu təriqətlər içərisində ən böyük ikilik sünni və şiə məzhəbləri arasında yaranmışdır. Şiə əqidəsi İslamın ilkin dövrlərindən etibarən meydana çıxmış və zaman keçdikcə özünəməxsus ideoloji, siyasi və fiqhi yanaşmalar formalaşdırmışdır. Bu əqidə yalnız dini baxış sistemi olmaqla qalmamış, həm də mədəniyyətə, fəlsəfəyə, hüquqa və tarixə təsir etmiş, bir çox müsəlman cəmiyyətlərdə özünəməxsus iz buraxmışdır. Şiəlik təkcə İmam Əlinin (ə) xilafət haqqı ilə bağlı inamla məhdudlaşmır, eyni zamanda İmamət, məsumiyyət, təvəlla və təbərrə kimi anlayışlarla da dərin bir teoloji sistem yaradır. Tarix boyunca müxtəlif bölgələrdə yayılmış şiə əqidəsi, bu gün də milyonlarla insanın mənəvi dünyasının əsas dayaqlarındandır.

Şiəlik nədir və hansı əsaslara dayanır

Şiə sözü “şia” kökündən gəlir və “bir şəxsi dəstəkləyən, tərəfdar olanlar” mənasını verir. Termin olaraq “Şiə” İslamın ilk dövrlərində Həzrət Məhəmmədin (s) vəfatından sonra baş verən siyasi hadisələr nəticəsində Həzrət Əli ibn Əbu Talibin (ə) imamətini qəbul edən və ona tabe olan müsəlmanları ifadə edirdi. Zamanla bu tərəfdarlıq ideoloji sistemə çevrilmiş və bu inam sistemini qəbul edənlər “şiələr” adlandırılmışdır.

Şiəlik İslamın əsasları olan tövhid (tək Allaha inanmaq), nübüvvət (peyğəmbərlik), məad (qiyamət günü), ədalət və imamət kimi beş prinsipi qəbul edir. İmamət şiəlikdə xüsusi yer tutur və peyğəmbərlikdən sonra dini və ictimai rəhbərliyin məsum və ilahi təyinatla gəlmiş imamlar vasitəsilə davam etdiyini müdafiə edir.

İmamət anlayışı və məsum imamlar

Şiə əqidəsinin əsas sütunlarından biri “imamət” anlayışıdır. Şiələrə görə, İslam ümməti üçün rəhbərlik təsadüfi və ictimai razılıqla deyil, Allahın təyin etdiyi şəxslərlə davam etməlidir. Həzrət Əli (ə) bu sistemin ilk imamı sayılır. Onun ardınca on bir imam – yəni Həsən (ə), Hüseyn (ə), Zeynülabidin (ə), Məhəmməd Baqir (ə), Cəfər Sadiq (ə), Musa Kazim (ə), Əli Rza (ə), Məhəmməd Təqi (ə), Əli Nəqi (ə), Həsən Əskəri (ə) və Məhdi Sahibəz-Zaman (ə) – imamət silsiləsində yer alırlar.

Bu imamlar həm məsum, həm də ilahi biliklərlə silahlanmış rəhbərlər sayılır. Onların məsum olması – yəni günahsız və hər cür şəxsi ehtirasdan uzaq olmaları – şiə əqidəsinin mərkəzi inamıdır. Şiə inancına görə, imamların söz və əməlləri Peyğəmbərin sünnəsi qədər keçərlidir.

Şiəlikdə Məhdi inancı və qeyb dövrü

Şiəlikdə xüsusi əhəmiyyətə malik mövzulardan biri də Məhdi (ə.f) inancıdır. On ikinci imam olan Məhəmməd ibn Həsən Əskəri (ə), şiə inancına görə, qeybə çəkilmiş və zamanın sonunda zühur edərək dünyanı ədalətlə dolduracaqdır. Bu “İmam Zaman” anlayışı şiə teologiyasında mühüm yer tutur və qeyb dövrü iki mərhələyə bölünür: qısa qeyb və uzun qeyb.

Qısa qeyb dövründə imam dörd xüsusi nümayəndə vasitəsilə şiələrlə əlaqədə olub, dini məsələləri izah edirdi. Uzun qeyb dövrü isə bu gün də davam edir və imamın zühuru üçün şiələr dualar edir, ədalətli cəmiyyət qurmaq üçün çalışırlar.

Şiə fiqhi və hüquqi sistem

Şiəlik yalnız teoloji baxışdan deyil, hüquqi sistem baxımından da özünəməxsus cəhətlərə malikdir. Şiə fiqhində “Cəfəri fiqhi” əsas fiqhi məktəbdir və adını altıncı imam Cəfər Sadiqdən (ə) alır. Bu fiqh sistemi sünni məzhəblərindən bir sıra əsaslı fərqlərə malikdir. Məsələn, mutə nikahı (müvəqqəti evlilik), torpaq mülkiyyəti, irs məsələləri və imamın rolu kimi mövzularda şiə və sünni fiqhləri arasında fərqliliklər mövcuddur.

Şiə fiqhində müctəhidlik institutu da önəmlidir. Müctəhidlər, yəni ixtisaslaşmış din alimləri, zamanın şərtlərinə uyğun şəkildə ictihad edərək fətvalar verir və camaata dini rəhbərlik edirlər. Bu, şiə cəmiyyətində dini dinamizmin və müasir problemlərə uyğunlaşmanın təminatçısı kimi fəaliyyət göstərir.

Təvəlla və təbərrə anlayışları

Şiəlikdə iman yalnız Allaha, Peyğəmbərə və imamlara sevgi ilə deyil, eyni zamanda onların düşmənlərindən uzaq durmaqla tamamlanır. Bu anlayış “təvəlla” və “təbərrə” prinsipləri ilə ifadə olunur. Təvəlla – Allaha, Onun rəsuluna və imamlarına məhəbbət, təbərrə isə onların düşmənlərinə nifrət mənasına gəlir. Bu prinsip şiə əqidəsinin emosiya yönünü əks etdirir və eyni zamanda tarixi hadisələrin, xüsusilə Kərbəla faciəsinin ardıcıllar üzərində buraxdığı dərin izləri təcəssüm etdirir.

Şiəlikdə Kərbəla faciəsinin rolu

Şiə əqidəsində Kərbəla hadisəsi yalnız tarixi bir faciə deyil, həm də məzlumiyyətin, ədalət axtarışının və haqqa sədaqətin simvoludur. Həzrət Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməməsi və azsaylı ailə üzvləri və silahdaşları ilə şəhid olması şiə əqidəsində dərin təsir buraxmışdır. Bu hadisə hər il Məhərrəm ayında xüsusi matəm mərasimləri ilə yad olunur və şiə mədəniyyətində böyük mənəvi və sosial motivə çevrilmişdir.

Bu hadisə şiəliyin ictimai mesajını da gücləndirir: zülmə qarşı durmaq, haqsızlığa boyun əyməmək və ədalət uğrunda mübarizə aparmaq.

Şiəlikdə elm və fəlsəfəyə münasibət

Şiəlik tarixən elm və fəlsəfəyə açıq münasibəti ilə seçilmişdir. Şiə alimləri həm dini, həm də dünyəvi elmlərlə məşğul olmuş, fəlsəfə, təbiət elmləri, astronomiya, tibb və s. sahələrdə mühüm əsərlər yaratmışdırlar. Şeyx Tusi, Əllamə Hilli, Molla Sədra kimi filosof və müctəhidlər həm dini maarifin, həm də intellektual inkişafın əsas sütunlarını formalaşdırmışdırlar. Şiəlikdə ağıl, təfəkkür və dəlilə əsaslanan inanc forması ön plandadır.

Azərbaycan cəmiyyətində şiəlik

Azərbaycan müsəlman əhalisinin əksəriyyəti şiə məzhəbinə mənsubdur. Bu məzhəb təkcə dini etiqad forması deyil, həm də xalqın mədəniyyətində, adət-ənənələrində, mərasimlərində öz əksini tapmışdır. Kərbəla hadisəsinin xatirəsi, Məhərrəmlik mərasimləri, Aşura günü, imamların mövlud və şəhadət günləri Azərbaycanda geniş şəkildə qeyd olunur. Eyni zamanda şiəlik xalq ədəbiyyatında, dastanlarda, muğamda və xalq hikmətlərində öz izini buraxmışdır.

Şiə əqidəsinin çağdaş dövrdə aktuallığı

Müasir dövrdə şiə əqidəsi yalnız tarixi və dini bir sistem kimi deyil, həm də sosial ədalət, mübarizlik və mənəvi dəyərlərin qorunması baxımından aktuallığını qoruyur. Şiə fəlsəfəsi cəmiyyətə qarşı məsuliyyət hissi, haqsızlığa qarşı durmaq və insanın daxili mənəvi saflaşması kimi idealları təbliğ edir. Müasir şiə alimləri bu prinsipləri müasir ictimai və elmi problemlərlə əlaqələndirərək inkişaf etdirirlər.

Şiə əqidəsi İslamın ən dərin və zəngin düşüncə sistemlərindən biridir. Bu əqidə yalnız dini etiqad çərçivəsi deyil, eyni zamanda fəlsəfi düşüncə, ictimai məsuliyyət, tarixi yaddaş və mədəni dəyərlərlə zəngin bir həyat tərzidir. İmamların ilahi rəhbərliyi, məsumiyyət anlayışı, Məhdi (ə) inancı, elmə və təfəkkürə önəm, həmçinin Kərbəla faciəsi ilə bağlı emosional bağ şiəliyi unikal və dərin mənalı bir inanc sistemi halına gətirir. Azərbaycan kimi şiə əhalisi çoxluq təşkil edən ölkələrdə bu əqidə xalqın mənəvi dirəyi, mədəni yaddaşı və tarixi kimliyi ilə qovuşaraq yaşamağa davam edir.

Ən Çox Verilən Suallar