Şiəlik Məzhəbi: Əsas İnamlar, Təsnifatı

İslam tarixi boyunca müxtəlif dini cərəyanlar, məzhəblər və ictimai-siyasi məktəblər formalaşmışdır. Bu məktəblərdən biri də şiəlikdir. Şiə məzhəbləri İslam aləminin zəngin teoloji və fəlsəfi müxtəlifliyini təmsil edən mühüm qollarından biridir. Şiəlik sadəcə dini inanc sistemi deyil, həm də özündə tarixi, siyasi və hüquqi dünyagörüşləri birləşdirən kompleks bir anlayışdır. Tarixən şiəlik müxtəlif bölgələrdə fərqli formalarda inkişaf etmiş, zamanla müxtəlif məzhəblərə bölünmüşdür. Hər bir şiə məzhəbi özünəməxsus fiqh, kəlam, imamət və ictimai nəzəriyyələrlə formalaşaraq bu günə qədər gəlib çıxmışdır.

Şiəliyin Mənşəyi və Əsas İnamlar

Şiəlik (ərəbcə “şiət Əli” yəni “Əli tərəfdarları”) İslam tarixində, xüsusilə Peyğəmbər Məhəmmədin vəfatından sonra ortaya çıxan imamət məsələsindəki ixtilaf nəticəsində formalaşmışdır. Şiəlik əsasən Əli ibn Əbu Talibin Peyğəmbərdən sonra İslam ümmətinə rəhbərlik etməyə ən layiqli şəxs olduğu inancına əsaslanır. Bu inanc daha sonralar siyasi və teoloji sistemə çevrilmişdir.

Şiəliyin əsas prinsipləri bunlardır:

• İmamət: Peyğəmbərdən sonra İslam cəmiyyətinə rəhbərlik etməli olan şəxslər Allah tərəfindən seçilmiş imamlar olmalıdır.
• Ədl: Allahın ədalətinin əsas prinsip kimi qəbul olunması.
• Tövhid: Allahın birliyi.
• Nübüvvət: Peyğəmbərlərin göndərilməsi.
• Məad: Axirət və qiyamət inancı.

Bu prinsiplər şiəliyin etiqadi əsaslarını təşkil edir və digər məzhəblərlə müqayisədə onların teoloji strukturunun formalaşmasında önəmli rol oynayır.

Şiə Məzhəblərinin Təsnifatı

Şiəlik vahid bir məzhəb deyil, müxtəlif cərəyanlara bölünmüşdür. Bu məzhəblər əsasən imamların sayına, onların siyasi və ilahi statusuna görə bir-birindən fərqlənirlər. Ən tanınmış şiə məzhəbləri aşağıdakılardır:

1. İmami (Cəfəri) şiəliyi – 12 imam inancına əsaslanır.
2. Zeydi şiəliyi – 5 imamı qəbul edir və daha çox rasional yanaşmaya əsaslanır.
3. İsmaili şiəliyi – 7 imam inancına əsaslanır, ezoterik və mistik təlimlərə önəm verir.
4. Ələvi və Nusairi cərəyanları – Suriyada və Türkiyənin bəzi bölgələrində yayılmışdır, daha sinkretik təlimlərə malikdir.

İmamiyyə (Cəfəri) Şiəliyi

Bu məzhəb şiəlik daxilində ən geniş yayılmış istiqamətdir və əsasən İran, Azərbaycan, İraq, Bəhreyn və Livanda yayılmışdır. “İmamiyyə” və ya “İsnaəşəriyyə” (on iki imam) adlandırılan bu məzhəb, İmam Əlidən başlayaraq on iki imamı qəbul edir. Sonuncu imam – İmam Mehdi (ə.f) – qeybə çəkilmiş və bir gün zühur edəcəyi inancı bu məzhəbin əsasını təşkil edir.

İmamiyyə şiəliyinin hüquqi məktəbi Cəfəri fiqhi adlanır və onun əsasını İmam Cəfər Sadiqin verdiyi fiqhi və teoloji görüşlər təşkil edir. Bu məzhəb həm şiə kəlamı (teologiyası), həm də hüquq nəzəriyyələri baxımından zəngin irsə malikdir.

Zeydi Şiəliyi

Zeydi məzhəbi əsasən Yəməndə yayılmışdır və adını beşinci imam sayılan Zeyd ibn Əlidən alır. Zeydiyyə şiəliyi digər şiə məzhəblərindən fərqli olaraq imamın elmi və siyasi cəhətdən rəhbərliyə layiq olması şərtini irəli sürür. İmamın günahsızlığı (ismət) prinsipi burada vacib sayılmır və bu səbəbdən sünni fiqhə daha yaxın məzhəb kimi tanınır.

Zeydi hüquq sistemi Hənəfi fiqhinə bənzər qaydalara əsaslanır. Onlar siyasi aktivizmə və zülmə qarşı qiyama təşviq edən yanaşmaları ilə seçilirlər.

İsmaili Şiəliyi

İsmaililik öz başlanğıcını İmam Cəfər Sadiqin böyük oğlu İsmailin imam olmasına dair inancdan götürür. Bu məzhəb mistik təlimləri, ezoterik fəlsəfələri və batini yozumları ilə tanınır. İsmaili şiəliyi zamanla müxtəlif qollar yaratmışdır, o cümlədən:

• Fatimi xilafəti: Tarixdə böyük iz buraxan şiə dövlətlərindən biri.
• Bohralar və Nizarilər: Hindistan və Pakistan ərazilərində geniş yayılmışdır.
• Ağa Xan təlimi: Bu gün də öz təsirini saxlayan ismaili liderlik sistemidir.

Ələvilik və Nusairilik

Ələvilik əsasən Türkiyə və Suriya ərazilərində yayılmış, özünəməxsus ayin və təlimlərə malik olan bir şiə cərəyanıdır. Bu cərəyanlar İmam Əlini ilahi və kosmik mahiyyətə malik bir varlıq kimi qəbul edir, bu da onları klassik İmamiyyə şiəliyindən fərqləndirir. Ələvilər və nusairilər arasında sinkretik (fərqli din və fəlsəfi cərəyanlardan ibarət) təsirlər çoxdur – məsələn, xristianlıq, sufilik, yerli Anadolu və Şərq inancları.

Ələvi inancında əsas dini ayinlər gizli şəkildə keçirilir, oruc və namaz kimi ibadətlər klassik İslam formasında deyil, daha rəmzi mənada icra olunur. Qadın və kişi birlikdə ibadət edir, təqva və mənəviyyat əsas prinsiplərdən sayılır.

Şiəliyin Tarixdəki Siyasi Rolu

Şiəlik tarix boyu yalnız dini təlimlərlə deyil, həm də siyasi hadisələrlə sıx əlaqəli olmuşdur. İmam Hüseynin Kərbəlada şəhid olması şiə kimliyinin əsas simvoluna çevrilmiş və zülmə qarşı müqavimət, ədalət uğrunda mübarizə kimi prinsiplərin mərkəzinə yerləşdirilmişdir. Bu hadisə şiə dünyagörüşündə yalnız tarixi hadisə deyil, həm də ideoloji bir simvol kimi yer alır.

Səfəvilər dövründə (XVI əsr) şiəlik dövlət ideologiyasına çevrilmiş və İranın rəsmi dini olmuşdur. Bu dövrdə şiə ulamaları və dövlət birgə fəaliyyət göstərərək geniş dini təhsil sistemi qurmuş, fiqh və kəlam elmləri inkişaf etdirilmişdir.

Şiə-Sünni Münasibətləri

Şiə və sünni məzhəbləri arasında tarix boyu müxtəlif münasibətlər mövcud olmuşdur – bəzi dövrlərdə qarşılıqlı əməkdaşlıq, digər zamanlarda isə ciddi siyasi və dini gərginliklər yaşanmışdır. İxtilafların əsasını İmamət, Səhabə anlayışı, fiqh və ibadət məsələlərindəki fərqliliklər təşkil edir.

Lakin eyni zamanda bir çox şiə və sünni alimləri arasında dialoqlar da aparılmışdır. Müasir dövrdə İslam dünyasında məzhəblərarası dialoqun təşviq edilməsi, qarşılıqlı anlaşmanın artırılması istiqamətində səylər mövcuddur.

Günümüzdə Şiəlik: Yayılma Coğrafiyası və Sosial Vəziyyət

Bu gün şiəlik təkcə İranla məhdudlaşmır. Aşağıdakı bölgələrdə əhəmiyyətli şiə icmaları mövcuddur:

• İran – əhalinin 90%-dən çoxu İmamiyyə şiəsidir.
• Azərbaycan – şiəlik geniş yayılıb, xüsusilə Cəfəri məzhəbi.
• İraq – Nəcəf və Kərbəla kimi müqəddəs şəhərlərin mövcudluğu şiə alimlərinin mərkəzidir.
• Bəhreyn, Livan, Yəmən – əhəmiyyətli şiə icmaları mövcuddur.
• Pakistan, Hindistan, Əfqanıstan – həm imamiyyə, həm də ismaili şiələrə rast gəlinir.

Sosial baxımdan şiə icmaları bir çox ölkədə azlıq təşkil etdiyinə görə zaman-zaman təzyiqlərə və diskriminasiyaya məruz qalmış, lakin buna baxmayaraq dini kimliklərini qorumağı bacarmışlar. İranda isə şiəlik dövlət dini olaraq siyasi, hüquqi və ictimai sistemə dərin təsir göstərməkdədir.

Şiə Məzhəbləri Arasında Teoloji Fərqliliklər

Şiə məzhəbləri arasında teoloji baxımdan fərqliliklər əsasən aşağıdakı mövzularda özünü göstərir:

Şiəlik İslam dünyasının zəngin, çoxşaxəli və tarixi baxımdan dərin təbəqələrə malik bir hissəsidir. Tək bir forma deyil, müxtəlif məzhəb və cərəyanlar şəklində inkişaf etmiş, həm teoloji, həm hüquqi, həm də siyasi sahələrdə özünəməxsus sistemlər formalaşdırmışdır. Hər bir şiə məzhəbi öz içərisində dərin elm, ruhaniyyət və tarixilik daşıyır. Müasir dövrdə məzhəb fərqliliklərinə baxmayaraq, ortaq İslam dəyərləri üzərində birlik və qarşılıqlı anlayışa ehtiyac daha çox hiss olunmaqdadır.

Ən Çox Verilən Suallar