Təbiətin müxtəlifliyi və bioloji zənginliyi içində xüsusi yer tutan quş növlərindən biri də sığırçındır. Sığırçın təbiətə təkcə estetik gözəllik qatmaqla kifayətlənmir, həm də ekosistemdəki roluna, həyat tərzinə və insan həyatındakı izlərinə görə daim maraq mərkəzində olmuşdur. Onun ətraf mühitlə münasibətləri, davranış xüsusiyyətləri, sosial həyat tərzi, təsərrüfat və kənd təsərrüfatında oynadığı rol təkcə təbiətşünaslar deyil, həm də adi insanları daim düşündürüb. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində sığırçınlar həm şəhər, həm də kənd həyatında tez-tez rast gəlinən quşlar sırasındadır və onların müşahidəsi, davranışlarının öyrənilməsi yerli əhalinin gündəlik həyatında da yer alır. Hər fəsildə fərqli cəhətləri ilə diqqət çəkən bu quşlar həm səsləri, həm də yığcam dəstələr halında hərəkətləri ilə bir çox insan üçün maraq doğurur. Uşaqlıq xatirələrindən tutmuş, xalq inanc və rəvayətlərindəki obrazlarına qədər sığırçınların rolu bənzərsizdir. Bu quşun bioloji, ekoloji və mədəni məqamlarını dərindən araşdırmaq, onun Azərbaycan təbiətindəki əhəmiyyətini anlamaq üçün müxtəlif aspektlərə toxunmaq lazımdır.
Sığırçının Bioloji Xüsusiyyətləri
Sığırçın (Sturnus vulgaris) qarğalar fəsiləsinə aid olan, orta ölçülü, canlı, parlaq tüklü və yüksək səslə oxuma qabiliyyətinə malik quşdur. Onun bədən quruluşu, lələklərinin rəng palitrası və xüsusilə də tünd bənövşəyi ilə yaşılın qarışığından ibarət metalik parlaqlıq, sığırçına xüsusi gözəllik verir. Başının, belinin və sinəsinin parıltılı rəngi gün işığında bənzərsiz effekt yaradır. Sığırçının uzunluğu adətən 19-22 sm, qanadlarının açıq uzunluğu isə 37-42 sm arasında dəyişir. Dişi və erkək fərqlər arasında bəzən lələklərin rəng çalarlarında və bədən ölçülərində cüzi fərqlər müşahidə olunur.
Sığırçınların dimdiyi nazik və iti olur, bu, onların müxtəlif qida mənbələrini asanlıqla əldə etməsinə şərait yaradır. Ayaqları nisbətən qısa, lakin güclüdür. Sığırçınların lələk örtüyü yazda və yayda daha parlaq, qışda isə bir qədər solğun görünür, çünki qışa doğru lələkləri ağ nöqtələrlə örtülür və ümumi görünüşdə fərqlilik yaranır. Gözləri qara, baxışları iti və canlıdır. Bu quşun ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də səs çıxarma və təqlid qabiliyyətidir – sığırçın bir çox digər quşların, hətta texniki səslərin də dəqiq imitasiyaçısıdır.
Sığırçının Yaşayış Arealı və Yayıldığı Bölgələr
Sığırçın dünyanın ən geniş yayılmış quş növlərindən biridir. Avropa, Asiya və Şimali Afrikanın böyük bir hissəsində, eləcə də Avstraliya və Şimali Amerikada geniş şəkildə məskunlaşıb. Azərbaycanın dağlıq və düzən ərazilərində, şəhər və kənd yerlərində sığırçın populyasiyasına tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə yaz və yay aylarında Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında, çəmənliklərdə, bağlarda, kənd təsərrüfatı sahələrində və şəhər parklarında sığırçınların dəstələr şəklində dolaşdığı müşahidə edilir.
Sığırçınlar adaptasiya qabiliyyəti yüksək olan quşlardır və bu səbəbdən şəhər həyatı ilə kənd və təbii mühit arasında rahatlıqla keçid edə bilirlər. Onlar üçün əsas yaşam məkanı açıq sahələr, kənd təsərrüfatı torpaqları, çay və göl kənarlarıdır. Qış aylarında isə onlar adətən daha isti bölgələrə miqrasiya edirlər, lakin bəzi yerlərdə qışlayan sığırçın populyasiyaları da mövcuddur. Mühitə və qida bolluğuna uyğun olaraq, sığırçınlar köçəri və ya yerli həyat tərzi keçirə bilirlər.
Sığırçının Qidalanma Xüsusiyyətləri
Sığırçının qidalanması olduqca maraqlıdır və onun ekosistemdəki rolunu da müəyyənləşdirir. Bu quşlar əsasən həşəratlarla, qurdlarla, böcəklərlə və onların sürfələri ilə, bəzən isə toxum, meyvə, giləmeyvə və dənli bitkilərlə qidalanır. Bahar və yay aylarında sığırçınlar əkin sahələrində ziyanverici həşəratları məhv edərək, kənd təsərrüfatı məhsullarının qorunmasına kömək edir. Bu baxımdan onlar təbiətdə “təbii pestisid” funksiyasını yerinə yetirir.
Payızda və qışda qida çatışmazlığı zamanı sığırçınların pəhrizində daha çox bitki mənşəli qidalar üstünlük təşkil edir. Onlar bağlarda yetişən üzüm, albalı, gilas, zoğal və digər giləmeyvələri də rahatlıqla yeyirlər. Sığırçınların kollektiv şəkildə qida axtarması, yerdə tapdıqları qidaları tez bir zamanda məhv etməsi kənd təsərrüfatı üçün həm fayda, həm də bəzən müəyyən risklər yarada bilir.
| Fəsil | Əsas qida mənbələri | Qidalanmanın təsiri |
|---|---|---|
| Yaz-Yay | Həşəratlar, qurdlar, böcəklər, sürfələr | Ziyanvericilərin məhv edilməsi |
| Payız-Qış | Meyvə, giləmeyvə, toxum, dənli bitkilər | Bitki məhsullarının azalması riski |
Sığırçınlar bəzən bir yerdə minlərlə fərddən ibarət böyük dəstələr yaradır və bu halda onların qida ehtiyatları qısa müddətdə tükənə bilər.
Sığırçının Davranış və Sosial Həyat Xüsusiyyətləri
Sığırçınlar sosial davranışları ilə seçilən quşlardır. Onlar çox vaxt iri dəstələr halında hərəkət edir, kollektiv şəkildə uçur, otlayır və qidalanırlar. Xüsusilə axşam saatlarında ağacların üzərində minlərlə sığırçının toplaşaraq özlərinə yuva düzəltməsi şəhər sakinləri üçün möhtəşəm mənzərə yaradır. Bu kollektiv davranış həm təhlükədən qorunmaq, həm də qida ehtiyatlarını səmərəli istifadə etmək üçün vacibdir.
Sığırçınların bir-biri ilə sıx ünsiyyəti, müxtəlif səslər çıxararaq siqnallar verməsi sosial nizamın qorunmasında önəmli rol oynayır. Onlar təhlükə zamanı xüsusi səslər çıxarır və bütün dəstə anidən havaya qalxır. Sığırçınlar digər quş növlərinin səslərini də təqlid edə bildikləri üçün fərqli akustik mühitlərdə tez-tez yeni səslərlə qarşılaşmaq mümkündür. Bu cəhət onların kommunikasiya imkanlarını artırır və təbiətdə daha yaxşı adaptasiya olmasına şərait yaradır.
Sığırçının Yuvalama və Törəmə Xüsusiyyətləri
Sığırçınlar adətən bahar aylarının əvvəlində yuva qurmağa başlayır. Onlar boşluqlu ağac gövdələrində, daş divar aralarında, bəzən isə insan tikililərində özlərinə yuva düzəldirlər. Yuvalarını ot, tük, yun, parça və müxtəlif bitki materialları ilə bəzəyirlər. Dişi sığırçın adətən 4-6 yumurta qoyur və onları 12-14 gün ərzində inkubasiya edir. Yumurtadan çıxan balalar valideynlər tərəfindən birgə bəslənir və təxminən 3 həftə sonra uçmağa hazır vəziyyətə gəlirlər.
Sığırçınların çoxalma dövrü qısa olsa da, hər mövsümdə bir neçə dəfə yumurtlama ehtimalı mövcuddur. Onların çoxalması populyasiyanın dinamik saxlanılmasına və təbiətdəki balansın qorunmasına kömək edir. Balaların sağlam böyüməsi üçün əsas şərt ətrafda kifayət qədər qida ehtiyatının olmasıdır. Əgər şərait əlverişli olarsa, bir cüt sığırçın bir ildə iki, hətta üç nəsil bala böyüdə bilər.
Sığırçının Ekologiyadakı Rolu və İnsanla Əlaqəsi
Sığırçının ekosistemdə oynadığı rol müstəsnadır. Həşəratların, ziyanvericilərin sayının tənzimlənməsində onların xüsusi əhəmiyyəti var. Eyni zamanda, onların böyük sürülərlə hərəkət etməsi bəzi yerlərdə kənd təsərrüfatı məhsullarına ziyan vurur, xüsusilə payızda meyvə və dənli bitkiləri qısa müddətdə məhv edə bilirlər. Bununla belə, ümumi götürüldükdə, sığırçınların əkin sahələrində zərərvericilərlə qidalanması kənd təsərrüfatı üçün faydalı hesab olunur.
İnsanlarla sığırçınlar arasında münasibət bəzən ziddiyyətli xarakter daşıyır. Bir tərəfdən, onlar təbiətin vacib üzvü kimi sevilir, digər tərəfdən isə bəzi hallarda təsərrüfat zərərinə səbəb olurlar. Buna baxmayaraq, onların müşahidəsi, davranışlarının öyrənilməsi, həm elmi, həm də estetik baxımdan maraq doğurur. Sığırçınların səs çıxarma qabiliyyəti, fərqli səsləri təqlid etməsi və sosial davranışları şəhər sakinləri üçün əlavə maraq mənbəyidir.
Sığırçının Azərbaycan Folklorunda və Mədəniyyətində Yeri
Sığırçın Azərbaycan folklorunda, xalq nağıllarında və ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan quşlardandır. Onun kollektivi, səsləri və uçuşu barədə atalar sözləri, məsəllər, rəvayətlər formalaşıb. Xalq arasında sığırçının gəlməsi baharın müjdəsi sayılır, bəzən isə bolluq və bərəkətin simvolu kimi təqdim edilir. Ədəbiyyatda sığırçın tez-tez azadlıq, ünsiyyət, birlik və əməkdaşlıq simvolu kimi işlədilir. Uşaqlar üçün yazılmış şeirlər və nağıllarda sığırçın obrazı maraqlı hadisələr, ailə, dostluq və təbiətlə münasibət mövzularında istifadə olunur.
Bəzi bölgələrdə sığırçının qəfil dəstə şəklində görünməsi müəyyən hava dəyişikliklərinin xəbərçisi kimi də yozulur. Bu da onu göstərir ki, sığırçın təkcə bioloji baxımdan deyil, eyni zamanda mədəni və psixoloji anlamda da toplumsal həyatın ayrılmaz hissəsidir.
Sığırçının Müasir Ekoloji Problemlər və Qorunması
Son onilliklərdə sığırçın populyasiyasında müəyyən dəyişikliklər müşahidə olunub. Sənayeləşmə, kimyəvi pestisidlərin həddindən artıq istifadəsi, şəhərsalma və ekoloji tarazlığın pozulması sığırçınların yaşayış mühitini daraldıb. Qida bazasının azalması, yuvalama yerlərinin məhdudlaşması bəzi regionlarda populyasiyanın azalmasına səbəb olur. Sığırçın kimi uyğunlaşma qabiliyyəti yüksək olan növlər belə ekoloji təzyiqlərə tam müqavimət göstərə bilmirlər.
Buna görə də, ekoloji maarifləndirmə tədbirlərinin artırılması, kənd təsərrüfatında bioloji mübarizə üsullarının tətbiqi, yaşıl sahələrin və təbii yaşayış mühitinin qorunması vacibdir. Sığırçınların mühafizəsi təkcə bu növün deyil, bütövlükdə bioloji müxtəlifliyin qorunması baxımından da əhəmiyyətlidir. Bəzi ölkələrdə xüsusi proqramlar çərçivəsində sığırçınların qorunmasına dəstək verilir.
Sığırçınların Davranışı
Sığırçınların davranış repertuarı olduqca genişdir və onları müşahidə etmək çox vaxt həm alimlər, həm də quşsevərlər üçün əyləncəlidir. Axşam saatlarında bir yerə toplaşaraq sinxron hərəkətləri, səmada yaratdıqları maraqlı fiqurlar, sürü şəklində dəqiq koordinasiya, səsli ünsiyyət və liderlik instinkti sığırçınların davranışlarının əsas nümunələrindəndir.
Sığırçınlar tez-tez hava akrobatikası göstərirlər. Sürünün minlərlə fərddən ibarət sinxron hərəkəti maraqlı optik illuziyalar yaradır və bu, dünyada məşhur “murmarasiya” hadisəsi kimi tanınır. Onların bir dəstə halında ani istiqamət dəyişməsi, təhlükədən qorunmaq və ya yeni qida mənbəyi tapmaq üçün olduqca təsirli vasitədir.
Sığırçınlar və Təbii Tarazlıq
Təbii tarazlıqda hər növün öz yeri və missiyası var. Sığırçın zərərverici həşəratların məhvində iştirak etməklə təbii seleksiya prosesinin qorunmasında iştirak edir. Onun miqrasiyası və kollektiv şəkildə davranışı digər canlılar üçün də nümunə rolunu oynayır. Sığırçının intensiv çoxalması və uyğunlaşma mexanizmləri bioloji müxtəlifliyin qorunmasında əvəzsizdir.
Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, ekosistemdə ən kiçik növlər belə mühüm rol oynayır və sığırçının təbiətdəki iştirakı insanın təsərrüfat fəaliyyətinin davamlılığında da özünü göstərir. Məhz buna görə, sığırçınların müşahidəsi, tədqiqi və mühafizəsi gələcək nəsillərə təmiz və balanslı təbiət ötürmək üçün zəruridir.
Sığırçın müxtəlif elmi və mədəni aspektlərdən yanaşıldıqda, təbiətdəki rolu, sosial davranış xüsusiyyətləri, qidalanma vərdişləri və insanla əlaqələri baxımından çox zəngin və rəngarəng quş növüdür. O, bioloji müxtəlifliyin qorunmasında, ekosistemin sabitliyində, kənd təsərrüfatında ziyanvericilərə qarşı mübarizədə, eləcə də insan həyatının mədəni və mənəvi qatlarında özünəməxsus yer tutur. Sığırçının həyat tərzinin dərindən öyrənilməsi təkcə təbiəti anlamağa deyil, həm də insanla təbiət arasında sağlam münasibətlərin formalaşmasına şərait yaradır. Hər fəsildə fərqli cəhətləri ilə diqqət çəkən, müşahidə və araşdırmaya dəyər olan sığırçınlar Azərbaycan təbiətinin, folklorunun və gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Sığırçın qarğalar fəsiləsinə aid olan, orta ölçülü, parlaq və metallik tüklərə malik, səsi və təqlid qabiliyyəti ilə seçilən quş növüdür. Onun dimdiyi nazik və uzun, lələkləri bənövşəyi-yaşıl çalarlıdır.
Sığırçın Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində, xüsusən çəmənliklərdə, əkin sahələrində, şəhər parklarında və kənd ərazilərində geniş yayılıb. Onlar həm dağlıq, həm də düzən ərazilərdə müşahidə olunur.
Sığırçınlar əsasən həşəratlar, qurdlar, böcəklər və onların sürfələri ilə qidalanır. Payız və qışda isə meyvə, toxum, giləmeyvə və dənli bitkilər onların əsas qidası olur.
Sığırçınlar təhlükədən qorunmaq, qida mənbələrini səmərəli istifadə etmək və sosial ünsiyyəti gücləndirmək məqsədilə iri dəstələr halında hərəkət edirlər. Bu, həmçinin onların birgə uçuş zamanı koordinasiyasını və təhlükələrə qarşı müdafiəsini artırır.
Sığırçınlar adətən baharda yuva qurur, dişi fərd 4-6 yumurta qoyur və təxminən 2 həftə inkubasiyadan sonra balalar çıxır. Balalar 3 həftəyə yaxın müddətdə valideynlərin himayəsində olur.
Sığırçınlar ziyanverici həşəratları məhv etdikləri üçün kənd təsərrüfatı üçün faydalı hesab olunur. Ancaq bəzən böyük sürülərlə əkin sahələrində toplanıb məhsula ziyan vura bilirlər.
Sığırçınlar müxtəlif quşların və bəzən texnogen səslərin imitasiyasını mükəmməl bacarırlar. Bu qabiliyyət onları təbiətdə kommunikasiya və sosiallaşmada fərqləndirir.
Bəzi bölgələrdə sığırçınlar köçəri həyat sürür, qışda isti iqlimli ərazilərə miqrasiya edir. Azərbaycanda isə həm köçəri, həm də yerli populyasiyalar mövcuddur.
Sığırçın bolluq və baharın müjdəsi, birlik və əməkdaşlıq simvolu kimi xalq ədəbiyyatında və folklorda geniş yer alıb. Onun səsi və kollektivi müxtəlif inanc və deyimlərdə təsvir olunur.
Bəzi bölgələrdə sənayeləşmə və ekoloji problemlər səbəbilə sığırçınların sayında azalma var. Onların mühafizəsi üçün yaşıl ərazilərin qorunması, pestisidlərin məhdud istifadəsi və maarifləndirmə vacibdir.
