Şirin su, həyatın bütün formalarının mövcudluğunun və davamlılığının əsasını təşkil edən ən qiymətli təbii resurslardan biridir. Yer üzərində həyatın yaranmasından bu günə qədər canlıların inkişafı və bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılması üçün şirin su mənbələri həlledici rol oynayıb. Müasir dünyada isə, əhalinin sürətli artımı, sənayeləşmə və iqlim dəyişikliyi səbəbindən şirin su ehtiyatları bəşəriyyətin üzləşdiyi ən aktual problemlərdən birinə çevrilib.
Şirin Su Nədir?
Şirin su – tərkibində duzların və mineralların konsentrasiyası az olan, içməli və kənd təsərrüfatı üçün istifadə oluna bilən sudur. Kimyəvi tərkib baxımından, şirin suyun 1 litrdə həll olmuş duz miqdarı, adətən, 1 qramdan az olur. Bu su növü əsasən çaylarda, göllərdə, buzlaqlarda, yeraltı suda və atmosfer çöküntülərində (yağış, qar, duman və s.) mövcuddur. Okean və dəniz suyu isə tərkibində yüksək miqdarda duz ehtiva etdiyi üçün şirin su sayılmır.
Şirin suyun bioloji və ekoloji funksiyaları təkcə içməli su ehtiyaclarının qarşılanması ilə məhdudlaşmır. Bitkilərin və heyvanların həyatı, kənd təsərrüfatı, sənaye, enerji istehsalı, turizm və digər sektorlarda şirin su ayrılmaz rol oynayır.
Şirin Suyun Əsas Mənbələri
Şirin su mənbələri müxtəlif coğrafi formalarda mövcuddur və onların hər biri təbiət və insan cəmiyyətləri üçün strateji əhəmiyyətə malikdir.
- Çaylar və Göllər: Yer səthində ən çox rast gəlinən şirin su mənbələridir. Çaylar şirin suyun dövranında əsas rol oynayır, suyun okeanlara daşınmasını təmin edir. Göllər isə, bəzən min illərlə mövcud olur və ətraf ərazilər üçün sabit su mənbəyi kimi çıxış edir.
- Buzlaqlar və Qar Qatı: Dünyadakı şirin suyun böyük bir hissəsi buzlaqlarda və qütb ərazilərindəki qalın qar təbəqələrində toplanıb. İqlim dəyişikliyi nəticəsində buzlaqların əriməsi həm qlobal dəniz səviyyəsinə, həm də şirin su ehtiyatlarına təsir edir.
- Yeraltı Sular: Səth sularından fərqli olaraq, yeraltı sular torpaq və qaya qatlarında toplanır. Artizan quyuları, bulaqlar və artezian suları bu qrupa daxildir. Yeraltı sular, xüsusilə quraqlıq zonalarda və kənd təsərrüfatında əhəmiyyətli rol oynayır.
- Atmosfer Yağıntıları: Yağış, qar, duman və çiy şəklində yerə düşən su da şirin su mənbəyi sayılır. Bu proses su dövranının əsas hissəsidir və digər mənbələrin formalaşmasında rol oynayır.
Yer üzərində şirin su ehtiyatlarının bölgüsü
| Mənbə | Ümumi şirin su ehtiyatlarında payı (%) |
|---|---|
| Buzlaqlar və qalıcı qar | 68.7 |
| Yeraltı sular | 30.1 |
| Səth suları (çay, göl) | 0.3 |
| Atmosfer (yağıntı, buxar) | 0.9 |
Şirin Suyun Bioloji və Ekoloji Əhəmiyyəti
Şirin su ekosistemləri canlı aləmin bənzərsiz müxtəlifliyinə şərait yaradır və təbii tarazlığın qorunmasında mühüm rol oynayır. Çaylar və göllər yalnız minlərlə növ bitki və heyvan üçün deyil, həm də mikroorqanizmlər və amfibiyalar üçün vacib həyat məkanlarıdır. Bu su məkanlarında yaranan ekosistemlər həm qida zəncirinin əsasını təşkil edir, həm də yerli iqlimin yumşalmasında və torpağın münbitliyinin qorunmasında təsirlidir. Şirin su ehtiyatlarının azalması və ya çirklənməsi birbaşa biomüxtəlifliyə, ekosistemdaxili tarazlığa və kənd təsərrüfatı məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir. Həmçinin, şirin su bataqlıqları, bataqlıq meşələri və axar sular karbonun saxlanmasında, istixana qazlarının tənzimlənməsində əvəzsiz rol oynayır. Bütün bu amillər göstərir ki, şirin su yalnız içməli və məişət ehtiyacları üçün deyil, bütövlükdə həyat üçün vacibdir.
Şirin Su və İnsan Fəaliyyəti
İnsan fəaliyyəti ilə bağlı ən çox istifadə olunan şirin su sahələri:
- İçməli su: Əhalinin gündəlik içməli suya tələbatı sağlam həyatın əsas şərtidir.
- Kənd təsərrüfatı: Dünyada istehsal olunan qida məhsullarının 70%-dən çoxunun suvarılması üçün şirin sudan istifadə edilir.
- Sənaye: Enerji, tekstil, kimya, metal emalı və digər sahələrdə su əvəzsizdir.
- Enerji: Su elektrik stansiyalarının fəaliyyəti və bəzi bərpa olunan enerji mənbələri üçün əsasdır.
- Gigiyena və məişət: Gündəlik həyat üçün təmizlik və sanitariya üçün də şirin su vacibdir.
Şirin Su Problemləri və Qıtlıq
Dünyada mövcud olan şirin suyun yalnız çox kiçik bir hissəsi insanların gündəlik istifadəsi üçün əlçatandır. İqlim dəyişikliyi, əhali artımı, sənaye və kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri, çirklənmə və suyun qeyri-bərabər bölgüsü bir çox regionlarda su qıtlığı və böhranı ilə nəticələnir. Bəzi ölkələrdə isə suyun keyfiyyətsizliyi və ya infrastrukturun olmaması əhalinin sağlamlığını təhlükə altına qoyur.
Şirin su qıtlığının əsas səbəbləri:
- Əhalinin sürətli artımı: Suya tələbatın artmasına və təzyiqin yüksəlməsinə gətirib çıxarır.
- Kənd təsərrüfatı və sənaye ehtiyacları: Suyun böyük hissəsi bu sahələrdə sərf olunur, bəzən israf edilir.
- Ekoloji problemlər: Meşələrin qırılması, bataqlıqların qurudulması, şəhərsalma və infrastruktur layihələri su mənbələrinin azalmasına səbəb olur.
- İqlim dəyişikliyi: Yağıntı rejimində dəyişikliklər, quraqlıq, buzlaqların əriməsi və dəniz səviyyəsinin qalxması su ehtiyatlarını azaldır.
Şirin Suyun Qorunması və Səmərəli İstifadəsi
Şirin suyun qorunması və səmərəli idarə olunması bütün dövlətlərin və cəmiyyətlərin prioritet istiqamətidir. Bunun üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:
- Suyun təkrar istifadəsi: Sənaye və məişətdə təmizlənmiş suyun yenidən istifadəsi.
- Damcı suvarma və müasir texnologiyalar: Kənd təsərrüfatında səmərəli suvarma sistemlərinin tətbiqi.
- Su itkilərinin azaldılması: Şəbəkələrin müasirləşdirilməsi və sızmaların qarşısının alınması.
- Ekoloji maarifləndirmə: Əhalinin və istehsalçıların suya qənaət etməyə təşviq edilməsi.
- Hüquqi və inzibati tədbirlər: Su resurslarının idarə olunmasında effektiv qanunvericilik və nəzarət mexanizmləri.
Qlobal Perspektiv və Regional Xüsusiyyətlər
Şirin su resurslarının bölgüsü Yer üzərində qeyri-bərabərdir və bu, hər bir regionun sosial-iqtisadi və ekoloji vəziyyətinə birbaşa təsir göstərir. Məsələn, Amazon hövzəsi, Qrenlandiya və Sibir kimi ərazilər dünya şirin su ehtiyatlarının böyük hissəsini saxlayır, lakin əhalinin sıx yaşadığı Yaxın Şərq, Şimali Afrika, Mərkəzi Asiya və Avstraliya kimi quru və yarımsəhra regionları isə ciddi su çatışmazlığı ilə üz-üzədir. Bu fərqlilik iqtisadi inkişaf, kənd təsərrüfatı və səhiyyə imkanlarında da böyük uçurumlar yaradır. Bir sıra dövlətlər öz daxili ehtiyatlarını artırmaq və su çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün ya texnoloji, ya da transsərhəd əməkdaşlıqlara üstünlük verir. Azərbaycanda isə şirin suyun böyük hissəsi qonşu ölkələrdən axan çaylar hesabına formalaşır, bu da su təhlükəsizliyinin regional əməkdaşlıq və davamlı idarəetmədən asılı olduğunu göstərir. Qlobal miqyasda isə, şirin su ehtiyatlarının qorunması üçün birgə fəaliyyət və innovativ həllər getdikcə aktuallaşır.
Şirin Su və Sağlamlıq
Şirin suyun insan sağlamlığı üçün əhəmiyyəti ölçüyəgəlməzdir. Gündəlik içməli suya çıxış insan orqanizminin normal fəaliyyəti, maddələr mübadiləsi, toksinlərin xaric olunması və dəri, böyrək, qan dövranı kimi həyati funksiyaların təminatı üçün vacibdir. Keyfiyyətsiz və çirkli şirin su, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çoxsaylı xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur. İshal, dizenteriya, tif, hepatit A və parazitar xəstəliklər əsasən çirklənmiş su ilə yayılır və bu səbəbdən hər il milyonlarla insan həyatını itirir və ya sağlamlığında ciddi problemlərlə üzləşir. Su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin müasir səviyyədə olması ictimai səhiyyənin əsas prioritetlərindən biridir. Eyni zamanda, gigiyenik normalara uyğun şirin su istifadəsi həm şəxsi, həm də ictimai sağlamlıq üçün vacibdir və bir çox xəstəliyin qarşısını almağa imkan verir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyələrinə əsasən, hər bir insanın təhlükəsiz və təmiz içməli suya fasiləsiz çıxışının təmin olunması dövlətlərin sosial rifah və səhiyyə siyasətində əsas hədəf kimi qəbul olunur.
Şirin Su və İqlim Dəyişikliyi
Sağlam həyat üçün gündəlik təmiz və keyfiyyətli şirin suya çıxış hər bir insanın təməl hüququ sayılır. Təmiz su insan orqanizminin düzgün işləməsi, metabolizmin və immun sisteminin güclü olması üçün zəruridir. Şirin suyun çirklənməsi nəticəsində yaranan xəstəliklər – dizenteriya, tifo, vəba kimi infeksiyalar – milyonlarla insanın həyatını təhlükə altında qoyur və xüsusilə uşaqlar, yaşlılar və xəstə insanlar üçün ciddi risklər yaradır. Eyni zamanda, məişətdə və gigiyenada istifadə olunan suyun keyfiyyəti cəmiyyətin ümumi sağlamlıq səviyyəsinə, iqtisadi məhsuldarlığa və həyat keyfiyyətinə təsir edir. Su ilə yoluxan xəstəliklərin qarşısını almaq üçün sanitariya və təmizləmə infrastrukturunun gücləndirilməsi, ictimai maarifləndirmə və müasir su təmizləmə texnologiyalarından istifadə getdikcə daha da vacib olur. Bütün bunlar göstərir ki, şirin suyun təkcə mövcudluğu deyil, həm də keyfiyyətli və təhlükəsiz olması sağlam cəmiyyətin əsas göstəricilərindən biridir.
Şirin Suyun İdarə Olunması və Beynəlxalq Əməkdaşlıq
Şirin su ehtiyatlarının düzgün və səmərəli idarə olunması qlobal və regional təhlükəsizlik, sosial-iqtisadi inkişaf və ekoloji balans üçün vacibdir. Müasir dövrdə su ehtiyatlarının idarə olunması yalnız milli deyil, həm də beynəlxalq əməkdaşlıq tələb edir. Transsərhəd çaylar, göllər və yeraltı su hövzələri bir neçə ölkənin ərazisindən keçdiyinə görə onların bölüşdürülməsi, qorunması və səmərəli istifadəsi üçün dövlətlərarası razılaşmalar və ortaq layihələr həyata keçirilir. Bu əməkdaşlıq bəzən su böhranlarının və resurs uğrunda münaqişələrin qarşısını alır, bəzən də birgə idarəetmə mexanizmləri və monitorinq vasitəsilə su ehtiyatlarının davamlılığını təmin edir. Beynəlxalq təşkilatlar, xüsusilə BMT və UNESCO, su resurslarının qorunması, maarifləndirici proqramlar və texnoloji yeniliklərin tətbiqi üçün dövlətlərə dəstək göstərir. Eyni zamanda, su idarəetməsi sahəsində təcrübə və informasiya mübadiləsi, elmi araşdırmalar və ortaq texnologiyaların tətbiqi qlobal səviyyədə şirin su ehtiyatlarının qorunmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycanda Şirin Su Problemləri və Perspektivlər
Azərbaycanda su ehtiyatlarının əsas hissəsi qonşu ölkələrdən gələn çaylarla təmin olunur. Bu isə həm suyun miqdarında, həm də keyfiyyətində dalğalanmalara səbəb ola bilir. Ölkədə su ehtiyatlarının qorunması üçün suvarma sistemlərinin yenilənməsi, müasir texnologiyaların tətbiqi, su təmizləyici qurğuların genişləndirilməsi və ictimai maarifləndirmə tədbirləri prioritet hesab olunur.
Şirin su yalnız həyatın əsas mənbəyi deyil, həm də iqtisadiyyat, ekoloji tarazlıq və cəmiyyətin inkişafı üçün əvəzolunmaz resursdur. Artan əhali, sənayeləşmə, iqlim dəyişikliyi və digər çağırışlar bu resursun qorunmasını və səmərəli idarə edilməsini zəruri edir. Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da şirin su ehtiyatlarının davamlı istifadəsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün hər kəsin üzərinə məsuliyyət düşür. İndiki və gələcək rifahımız suya olan münasibətimizdən asılı olacaq.
Ən çox verilən suallar :
Şirin su, tərkibində duzların və mineralların miqdarı çox az olan sudur və içməyə, kənd təsərrüfatı ilə sənaye sahələrində istifadəyə yararlıdır. Duzlu su isə əsasən okean və dənizlərdə olur, tərkibindəki duz miqdarı yüksəkdir və birbaşa istifadə üçün uyğun deyil.
Ən böyük şirin su ehtiyatları buzlaqlarda və qalıcı qar örtüyündə toplanıb. Daha sonra yeraltı sular və səth suları (çaylar, göllər) gəlir. Ən böyük göl Baykal, ən iri çaylardan biri isə Amazon çayıdır.
Bir insanın gündəlik orta içməli və məişət ehtiyacı üçün 2-3 litr içməli su və təqribən 50-100 litr ümumi şirin su lazımdır. Bu miqdar ölkələrə, həyat tərzinə və şəraitə görə dəyişə bilər.
Çirklənmiş şirin su yoluxucu xəstəliklərin (ishal, hepatit A, tif, parazitar infeksiyalar) yayılmasına, böyrək, qaraciyər və dəri xəstəliklərinə, həmçinin uşaqlar və yaşlılarda immunitetin zəifləməsinə səbəb ola bilər.
Su qıtlığı əsasən əhali artımı, kənd təsərrüfatında və sənayedə suyun həddindən artıq istifadəsi, iqlim dəyişikliyi, çirklənmə və infrastruktur problemləri nəticəsində yaranır.
Suyun səmərəli istifadəsi, təkrar emal, damcı suvarma sistemləri, su itkilərinin azaldılması, ictimai maarifləndirmə və güclü hüquqi tənzimləmə əsas tədbirlərdəndir.
Azərbaycanda şirin su ehtiyatlarının əksəriyyəti transsərhəd çaylardan formalaşır, buna görə də suyun miqdarı və keyfiyyəti qonşu ölkələrin fəaliyyətindən asılıdır. Yerli səviyyədə suvarma sistemlərinin yenilənməsi, su təmizləmə və səmərəli idarəetmə tədbirləri görülür.
İqlim dəyişikliyi yağışların miqdarı və bölgüsü, buxarlanma səviyyəsi və buzlaqların əriməsi kimi amillərə təsir edir. Bu, bəzən su ehtiyatlarının azalmasına və ya qeyri-bərabər bölgüsünə gətirib çıxarır.
Transsərhəd su ehtiyatları olan ölkələr arasında əməkdaşlıq, ortaq su idarəetməsi, monitorinq və məlumat mübadiləsi, həmçinin BMT və digər beynəlxalq təşkilatların dəstəyi su böhranlarının qarşısını almaqda mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Suyun qənaətli istifadəsi, ekosistemlərin qorunması, təmizləyici texnologiyaların inkişafı, ictimai maarifləndirmə və güclü dövlət nəzarəti gələcək nəsillər üçün şirin su ehtiyatlarının qorunmasında əsas rol oynayacaq.
