Azərbaycan dilinin zənginliyi onun söz ehtiyatında, tələffüz və yazı qaydalarında, həmçinin müxtəlif ləhcə və şivələrdə öz əksini tapır. Dilimizin təbii inkişafı nəticəsində bəzi sözlərin deyilişi ilə yazılışı arasında fərqlər yaranmış, bu fərqlər həm fonetik, həm də morfoloji səciyyə daşımağa başlamışdır. Xüsusilə ədəbi dil və şifahi nitq arasında müşahidə olunan bu fərqlər, Azərbaycan dilinin təkcə fonetik deyil, həm də sosial və mədəni xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər mövzusu, həm dilçilik baxımından, həm də gündəlik ünsiyyətdə olduqca aktual və maraqlıdır. Bu sözlərin araşdırılması dilin daxili qanunauyğunluqlarını, tarixi inkişafını və müxtəlif nitq situasiyalarını anlamağa kömək edir.
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər nədir?
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər dedikdə, danışıq zamanı tələffüz olunan forması ilə ədəbi yazıda işlədilən forması arasında fərqlər olan sözlər nəzərdə tutulur. Bu fərqlər əsasən fonetik dəyişikliklər, bəzi hallarda isə morfoloji və ya leksik xüsusiyyətlər nəticəsində yaranır. Sözlərin deyilişi daha çox ünsiyyətin rahatlığı və səsin iqtisadi sərfiyyatı ilə, yazılışı isə normativ qaydalara və ədəbi dil standartlarına uyğun olur.
Tarixi və sosial əsaslar
Tarixi inkişaf prosesində Azərbaycan dili bir çox fonetik dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Keçmişdə işlənmiş bəzi formalar müasir dövrdə yalnız yazılı dildə qorunub saxlanır, danışıqda isə qısaldılmış və ya dəyişdirilmiş variantlar üstünlük təşkil edir. Şəhər və kənd ləhcələri, regional fərqliliklər, eləcə də müxtəlif sosial təbəqələr arasında danışıq tərzi bu fərqlərin yaranmasına təsir göstərmişdir. Bəzi sözlərdə isə türk dillərinin təsiri, ərəb və fars mənşəli leksikanın assimilə olunması da deyiliş və yazılış fərqinin formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Fonetik dəyişikliklərin növləri
Azərbaycan dilində deyiliş və yazılış fərqinin ən çox rast gəlinən səbəbi fonetik hadisələrdir. Bunlar arasında aşağıdakılar xüsusilə seçilir:
- Saitlərin ixtisarı və ya dəyişməsi: Məsələn, “aləm” sözü gündəlik danışıqda “alam”, “söz” – “söz”, “olacaq” – “olcağ” şəklində deyilir.
- Samitlərin düşməsi və ya assimilyasiyası: Məsələn, “gələcək” – “gələcəyə”, “özünü” – “özü”.
- Qoşa samitlərin sadələşməsi: “Qızılgül” – “qızılgül”, “həqiqət” – “həqət”.
- Söz başında və sonunda fonetik ixtisarlar: “İstəyirəm” – “istirəm”, “bunu” – “bunu” və s.
Yazılışın normativliyi və ədəbi dil
Azərbaycan dilinin ədəbi normasında yazılış üçün xüsusi qaydalar mövcuddur. Bu qaydalara əsasən sözlər morfoloji və etimoloji tərkibi qorunmaqla yazılır. Bəzi hallarda bu, danışıqda asanlıq üçün sadələşdirilmiş formanın deyil, tarixi və ədəbi ənənənin davamı olan variantın yazıda saxlanmasına səbəb olur. Yazılışın normativliyi ədəbi dilin sabitliyini və bütövlüyünü qorumaq üçün vacibdir.
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlərə nümunələr
Azərbaycan dilində ən çox rast gəlinən deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər aşağıdakılardır:
- aləm (alam)
- olacaq (olcağ)
- deyəcəyəm (deyəcəm)
- elə (ələ)
- nədir (nədi)
- baxırsan (baxsan)
- sabah (sabax)
- kömək (kəmək)
- uşaq (uşağ)
- hamısı (hamısı)
Bu cür fərqlər həm gündəlik danışıqda, həm də ədəbi dildə müşahidə edilə bilər. Bəzi sözlər isə yalnız dialekt və şivələrdə deyiliş fərqi göstərir.
Ləhcə və şivə fərqlərinin təsiri
Azərbaycan dili zəngin dialekt və şivə sisteminə malikdir. Müxtəlif bölgələrdə eyni söz fərqli şəkildə tələffüz oluna bilər. Məsələn, “uşaq” sözü bəzi bölgələrdə “uşağ”, “uşax” kimi deyilir. Bu fərqlər yazılışda qorunmur, yalnız danışıqda özünü göstərir və lokal dil xüsusiyyətləri kimi qiymətləndirilir.
Səbəbləri və yaranma yolları
Deyiliş və yazılış fərqlərinin yaranmasının əsas səbəbləri bunlardır:
- Səsin iqtisadi sərfiyyatı: Danışıq zamanı dil özünü daha rahat və az səy tələb edən formaya uyğunlaşdırır.
- Tarixi inkişaf: Qədim formalar zaman keçdikcə dəyişir, lakin yazıda qorunub qalır.
- Sosial və regional faktorlar: Fərqli bölgə və təbəqələrdə sözlərin tələffüzü müxtəlif ola bilər.
- Fonetik hadisələr: Sait və samitlərin düşməsi, dəyişməsi, assimilyasiyası.
- Qarışıq mənşəli sözlər: Ərəb, fars və rus mənşəli sözlərdə assimilasiya və adaptasiya.
Ədəbi dildə və ünsiyyətdə istifadə qaydaları
Azərbaycan dilinin ədəbi və rəsmi yazışmalarında, eləcə də tədris və media materiallarında normativ yazılış formasına üstünlük verilir. Deyilişdə isə qeyri-formal, gündəlik ünsiyyətdə danışıq normaları əsas götürülür. Ədəbi dilə riayət etməklə dilin sabitliyi və ümumxalq anlaşması təmin edilir.
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlərin təsnifatı
Bu sözləri aşağıdakı əsas qruplara bölmək olar:
- Fonetik dəyişikliklərlə yarananlar
- Morfoloji fərqlərlə yarananlar
- Leksik dəyişikliklərlə yarananlar
- Ləhcə və şivə fərqləri ilə yarananlar
- Gündəlik və ədəbi nitq fərqləri
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlərin öyrənilməsinin əhəmiyyəti
Bu tip sözlərin öyrənilməsi dilin canlılığını, tarixi inkişafını və danışıq tərzindəki zənginliyi başa düşmək üçün vacibdir. Eyni zamanda, düzgün yazılış və tələffüzün formalaşmasına, şagirdlərin və tələbələrin dil bacarıqlarının təkmilləşməsinə dəstək olur.
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər Azərbaycan dilinin canlı, dinamik və çoxşaxəli təbiətinin göstəricisidir. Bu fərqlər dilin təkamülünü, sosial və mədəni inkişafını, fonetik və morfoloji zənginliyini nümayiş etdirir. Onların öyrənilməsi, qorunması və düzgün istifadəsi ədəbi dilin inkişafı və xalqın dil mədəniyyətinin yüksəldilməsi üçün önəmlidir. Danışıq və yazı arasındakı bu fərqləri bilmək dilimizi daha yaxşı anlamağa, onun incəliklərinə bələd olmağa imkan yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
Deyilişi və yazılışı fərqlənən sözlər, danışıqda tələffüz edilən forması ilə yazılış forması arasında fərq olan sözlərdir.
Bu fərq dilin tarixi inkişafı, fonetik dəyişikliklər, sosial və regional təsirlər nəticəsində yaranır.
Daha çox gündəlik danışıqda, ləhcə və şivələrdə, eləcə də mürəkkəb və ya qarışıq mənşəli sözlərdə bu fərq müşahidə olunur.
Ədəbi və rəsmi yazışmalarda normativ yazılış əsas götürülür, deyiliş fərqləri yalnız bədii ədəbiyyatda və dialoqlarda istifadə oluna bilər.
Ədəbi dil qaydalarını, leksik və fonetik normativləri, dialekt və şivə xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır.
Dilin zənginliyini və canlılığını başa düşmək, düzgün yazı və tələffüz vərdişlərinə yiyələnmək üçün vacibdir.
Daha çox gündəlik ünsiyyətdə, şifahi nitqdə və dialektlərdə istifadə olunur.
Ədəbi dildə yalnız normativ yazılış forması istifadə olunmalıdır.
Uşaqlar əsasən ailədə və ətraf mühitdə eşitdikləri danışıq nümunələrinə əsaslanır, sonra məktəbdə normativ yazı qaydalarını öyrənirlər.
Hər bölgənin özünəməxsus tələffüz qaydası var və bu, sözlərin deyilişinə təsir edir, lakin yazıda bu fərqlər əks olunmur.
