İnsan həyatında dil vasitəsilə ünsiyyətin rolu danılmazdır. Dilin quruculuq elementi olan söz, cəmiyyətin bütün təbəqələrində, gündəlik ünsiyyətdən tutmuş, elmi-texniki sahələrə qədər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Sözün insan düşüncəsində və ifadəsində meydana çıxan mənası müxtəlif səviyyələrdə təhlil oluna bilər. Hər bir sözün əsas missiyası müəyyən məna daşımaq, informasiya ötürmək və sosial əlaqəni təmin etməkdir. Leksik mənanı anlamaq üçün yalnız sözün tələffüzü və yazılışı ilə kifayətlənmək olmaz; onun iç dünyası, tarixi, sosial mühiti və hətta psixoloji aspektləri nəzərə alınmalıdır. Sözlərin çoxluğu və müxtəlifliyi dillərdə leksik sistemin zənginliyindən xəbər verir. Leksik məna, sözün konkret obyekt və ya hadisəyə münasibətini, məzmununu, ideyasını və ya funksiyasını əhatə edir. Hər bir insan ana dilini öyrənərkən, sözləri eşidərkən və istifadə edərkən ilk növbədə onların leksik mənasına diqqət yetirir. Leksik məna yalnız sözün özündə deyil, həm də onun cümlədəki yerində və kontekstdə formalaşır.
Sözün Leksik Mənası: Elmi İzah
Sözün leksik mənası onun obyekt və hadisəyə münasibətini, reallığı əks etdirmə gücünü və birbaşa məzmununu əhatə edir. Hər bir söz fərqli bir məna yükü ilə formalaşır və bu məna onun istifadə olunduğu sahəyə görə dəyişə bilər. Leksik məna, əsasən, sözün nəyi, hansı predmeti, hərəkəti və ya keyfiyyəti bildirdiyini müəyyənləşdirir. Məsələn, “çiçək” sözü bitki aləminə aid canlı bir varlığı ifadə edir və bu, onun leksik mənasıdır. Leksik məna, fərqli dillərdə fərqli sözlərin bir-birinə uyğun gəlməsində əsas rol oynayır, bu da tərcümə və lüğətçilik sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Sözlərin leksik mənası sabit deyil, zaman keçdikcə, ictimai dəyişikliklər və mədəniyyətin inkişafı ilə bərabər dəyişə, yeni mənalar qazana və bəzən də köhnələ bilər. Leksik mənanın sabitliyi və dəyişkənliyi arasında daim dinamik bir münasibət mövcuddur. Məsələn, “kompüter” sözü keçmişdə yalnız hesablama aparatı kimi başa düşülürdüsə, bu gün müxtəlif texnoloji cihazlara da aid edilə bilir.
Leksik Mənanın Strukturu və Hissələri
Leksik məna bir neçə əsas komponentdən ibarət olur. Bu komponentlər sözün məzmununu təşkil edən əsas hissələrdir və onların birgə fəaliyyəti nəticəsində sözün tam mənası formalaşır.
| Komponent | İzah | Nümunə |
|---|---|---|
| Denotativ məna | Sözün birbaşa obyekt və ya hadisəyə aid olan, əsas məzmun hissəsi | “Ev” – yaşayış üçün tikili |
| Konnotativ məna | Sözün əlavə, emosional, ictimai, mədəni və ya fərdi assosiasiyası | “Yurd” – vətənə bağlılıq, doğmalıq |
| Stilistik çalar | Sözün rəsmi, qeyri-rəsmi, arxaik, dialekt və ya pejorativ çalarlara malik olması | “Köpək” – bəzən kobud məna daşıya bilər |
Bu cədvəldə göstərilən hər bir komponent bir sözün leksik mənasının bütövlüyünü təmin edir. Söz yalnız əsas obyektiv mənasını deyil, əlavə olaraq emosional və ictimai çalarlar da daşıya bilər. Məsələn, “qələm” sözü bir yazı aləti kimi istifadə olunur (denotativ məna), lakin “qələm adamı” dedikdə ədəbiyyatçı, yazıçı anlamı (konnotativ məna) da ifadə olunur.
Leksik Mənanın Lüğət və Dil Sistemi üçün Rolu
Leksik məna sözlərin lüğətdə düzgün izah olunmasının və dilin bütövlükdə anlaşılmasının əsasını təşkil edir. Lüğətlər tərtib olunarkən hər bir sözün leksik mənasının düzgün, qısa, aydın şəkildə verilməsi prioritet hesab olunur. Sözlərin leksik mənasının genişliyi və çoxmənalılığı onların lüğət materialında düzgün əks olunmasına şərait yaradır. Dilin inkişafı və zənginləşməsi məhz leksik mənanın dinamikası və sözlərin yeni mənalar qazanması ilə bağlıdır. Sözlər bəzən tamamilə yeni obyekt və hadisələrə aid edilə, bəzən isə köhnə mənalarını itirə bilər.
Bir sözün müxtəlif mənalarda işlədilməsi çoxmənalılıq adlanır. Məsələn, “baş” sözü həm bədənin bir hissəsini, həm rəhbəri, həm də zirvəni ifadə edə bilər. Bu xüsusiyyət dilin elastikliyini, adaptasiya imkanlarını və sosial kommunikasiya üçün nə qədər geniş imkanlara malik olduğunu göstərir.
Kontekst
Sözün leksik mənası hər zaman kontekstlə sıx bağlıdır. Eyni söz müxtəlif cümlə və mətnlərdə fərqli məna kəsb edə bilər. Kontekst sözün leksik mənasını müəyyənləşdirən əsas amillərdəndir. Məsələn, “gül” sözü “o, gül aldı” cümləsində bitki, “o, şirin-şirin gül” cümləsində isə hərəkət (gülmək) mənasında işlənir. Bu, sözün polisemik xüsusiyyətini ortaya qoyur və dilin canlılığını təmin edir.
Kontekstin təsiri ilə sözlər bəzən əsas leksik mənasından uzaqlaşaraq məcazlaşır. Məsələn, “dəmir iradə” ifadəsində “dəmir” sözü artıq bir materialı deyil, möhkəmliyi və dönməzliyi simvolizə edir. Kontekstin rolu, həmçinin yeni mənaların yaranmasında və dilin inkişafında xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Sözün Leksik Mənası və Qrammatik Məna
Sözün leksik mənası ilə qrammatik mənası fərqli anlayışlardır, lakin bir-birini tamamlayır. Leksik məna – sözün nəyə aid olduğu, qrammatik məna isə – hansı nitq hissəsinə, hansı qrammatik formaya və cümlədə hansı rolu daşıdığı barədə məlumat verir. Məsələn, “yaz” sözü leksik baxımdan həm fəsli (yaz), həm də yazmaq hərəkətini bildirə bilər. Qrammatik baxımdan isə “yaz” feil və ya isim ola bilər. Qrammatik formaların dəyişməsi leksik mənanın müxtəlif cəhətlərini üzə çıxarır və sözün mətn içində daha dəqiq anlaşılmasına imkan verir.
Sözün Leksik Mənasında Tarixi və Mədəni Təsirlər
Leksik məna zamanla dəyişir və yenilənir. Tarixi hadisələr, mədəni inkişaf, sosial dəyişikliklər sözün leksik mənasına təsir edir. Məsələn, “telefon” sözü keçmişdə yalnız səsli rabitə vasitəsi kimi başa düşülürdüsə, bu gün smartfon, mobil telefon və digər cihazları da əhatə edir. Azərbaycan dilində də bir çox sözlər tarixi proseslər nəticəsində yeni leksik mənalar qazanıb və ya köhnə mənalarını itirib. Mədəniyyətin inkişafı, texnoloji yeniliklər, sosial münasibətlər leksik mənanın zənginləşməsinə səbəb olur.
Həmçinin, bəzi sözlər yalnız müəyyən coğrafi bölgələrdə və ya sosial qruplarda fərqli leksik mənalar daşıya bilər. Bu da dilin regional və sosial variasiyalarının meydana gəlməsinə gətirib çıxarır.
Sözün Leksik Mənasının Öyrədilməsi və Dərk Edilməsi
Leksik məna insanlara əsasən dil mühitində, ünsiyyətdə, oxuma və dinləmə prosesində öyrədilir. Dil tədrisi zamanı uşaqlara və xarici dil öyrənənlərə sözün əvvəlcə leksik mənası, sonra isə qrammatik xüsusiyyətləri izah olunur. Sözün məzmunu, onun obyekt və hadisəyə münasibəti praktiki nümunələr və real həyatdan alınan misallar üzərindən göstərilir. Ədəbi dilin inkişafında yazıçılar və şairlər sözlərin leksik mənalarına yeni çalarlar əlavə etməklə dilin zənginliyini artırırlar. Sözün leksik mənasının mənimsənilməsi və düzgün istifadəsi nitqin aydın və səmərəli olmasına gətirib çıxarır.
Leksik mənanı öyrədərkən sözlərin sinonim, antonim və çoxmənalı variantlarının tətbiqi də xüsusi yer tutur. Bu, nitqin daha rəngarəng, obrazlı və təsirli olmasına səbəb olur.
Leksik Mənanın Sosiolinqvistik Əhəmiyyəti
Sözün leksik mənası yalnız fərdi deyil, həm də ictimai və sosial mahiyyətə malikdir. Hər bir cəmiyyətin özünəməxsus leksik sistemi var və bu sistem ictimai münasibətləri, mədəni dəyərləri, ənənələri və gündəlik davranış modellərini əks etdirir. Sözlərin leksik mənası vasitəsilə sosial təbəqələr arasında fərqlilik, regional dialekt və şivələrin mövcudluğu ortaya çıxır. Məsələn, Azərbaycanda “qabaq” sözü həm tərəvəz, həm də istiqamət (irəli) anlamında işlədilir. Bəzi sözlər isə müəyyən peşə və ya yaş qruplarına məxsus leksik mənaya malik ola bilər.
Sosiolinqvistik tədqiqatlar göstərir ki, leksik məna insanın sosial kimliyini və dil ünsiyyətini formalaşdıran ən vacib faktorlardandır. Fərqli sosial mühitlərdə və yaş qruplarında eyni sözün fərqli leksik mənalar daşıması bu sahənin aktuallığını artırır.
Terminologiya
Elm və texnika inkişaf etdikcə yeni terminlər yaranır və bunların hər birinin özünəməxsus leksik mənası olur. Terminlər ümumi leksik fonda öz sabitliyi və dəqiqliyi ilə seçilir. Məsələn, “diod” sözü yalnız elektronika sahəsində müəyyən məna kəsb edir və başqa heç bir kontekstdə fərqli leksik mənası yoxdur. Terminologiyanın inkişafı leksik sistemin zənginləşməsinə və elm dilinin formalaşmasına kömək edir. Elmi dilin sadəliyi və aydınlığı, ilk növbədə, terminlərin dəqiq leksik mənasına əsaslanır.
Leksik Mənanın Praktiki Tətbiqi
Sözün leksik mənasını başa düşmək üçün onu hissələrə bölüb təhlil etmək faydalıdır. Məsələn, “çiçək” sözünün leksik mənasını belə parçalaya bilərik:
- Obyektiv hissə: Təbii aləmdə bitki üzərində əmələ gələn, rəngarəng, qoxulu hissə.
- Simvolik hissə: Sevgi, təbiət, təzəlik, təravət obrazı.
- İstifadə çərçivəsi: Gözəllik, bəzək, təbrik və sair kontekstlərdə işlənmə.
- Əlavə mənalar: Məcazi anlamda gənc qızlara və ya yeni yetkinlərə “çiçək” deyilməsi.
Bu izah tərzi bir sözün leksik mənasının hərtərəfli dərk olunmasına və ünsiyyətdə düzgün istifadəsinə şərait yaradır.
Sözün leksik mənası dilin ruhunu, onun obyektiv və subyektiv dəyərlərini, həmçinin insan münasibətlərini və sosial əlaqələri əks etdirir. Bu məna dilin əsas funksional dayağı kimi cəmiyyətin intellektual və emosional həyatında mühüm rol oynayır. Hər bir sözün leksik mənasının dərk edilməsi insanın düzgün ünsiyyət qurmasına, müxtəlif sahələrdə nitqin səmərəli təşkilinə və ümumi dünya görüşünün zənginləşməsinə səbəb olur. Dilin inkişafı və zənginləşməsi sözlərin leksik mənasının daim dəyişməsi, yenilənməsi və yeni məzmunlarla dolması sayəsində mümkün olur. Sözlərin leksik mənası həm fərdi, həm də ictimai təcrübənin məhsuludur və hər bir insan bu təcrübəni öz dili və düşüncəsi ilə formalaşdırır. Leksik mənanın dərk edilməsi təkcə lüğət biliyi deyil, həm də mədəni və sosial münasibətlərə düzgün yanaşmanı şərtləndirir. Azərbaycan dilinin zəngin leksik fonduna və məna sisteminə sahib olması, bu dilin tarixən və bu gün də canlı bir ünsiyyət vasitəsi kimi mövqeyini möhkəmləndirir. Sözlərin leksik mənasını düzgün başa düşən insan həm öz nitqini, həm də sosial münasibətlərini yüksək səviyyədə təşkil edə bilir. Sonda qeyd etmək lazımdır ki, dilin inkişafı leksik mənaların düzgün öyrədilməsi, yeni mənaların mənimsənilməsi və köhnə mənaların qorunması ilə sıx bağlıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Sözün leksik mənası həmin sözün konkret bir obyektə, hadisəyə, xüsusiyyətə və ya anlayışa münasibətini, yəni daşıdığı əsas məzmunu ifadə edir. Bu məna insanın şüurunda həmin sözə bağlı yaranan təsəvvür, bilik və emosiyaların əsasını təşkil edir. Məsələn, “qələm” sözünün leksik mənası – yazı aləti, “çiçək” – bitkinin çiçəyi, “ev” – yaşayış məkanıdır.
Leksik məna sözün real dünyadakı obyektə və ya hadisəyə aid olan əsas məzmununu bildirir. Qrammatik məna isə sözün dilin quruluşunda hansı nitq hissəsinə, hal, şəxs, zaman və ya digər qrammatik xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərir. Məsələn, “gül” sözünün leksik mənası ya bitki, ya da gülmək hərəkəti ola bilər; qrammatik cəhətdən isə bu, isim və ya feil kimi işlənə bilər.
Sözün leksik mənası əsasən üç komponentdən ibarət olur: denotativ (birbaşa obyekt və ya hadisə ilə əlaqəli məna), konnotativ (əlaqəli, əlavə, emosional və ya sosial çalar), stilistik (sözün rəsmi, qeyri-rəsmi, arxaik və ya pejorativ səviyyəsini əks etdirən çalar). Bunların vəhdəti sözün tam leksik mənasını formalaşdırır.
Leksik məna zamanla ictimai-sosial, mədəni və elmi dəyişikliklər nəticəsində dəyişə bilər. Yeni obyekt və hadisələrə aid etmək, məcazi anlam qazanmaq, köhnə mənaların unudulması və ya sözün yeni istifadə sahələrinin yaranması sözün leksik mənasının dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, “yad” sözü əvvəllər yalnız “tanımadığımız insan” mənasında işlədilirdisə, indi həm də “qeyri-adi”, “fərqli” anlamlarında istifadə oluna bilir.
Leksik məna, əsasən, real ünsiyyətdə, oxumaq və dinləmək yolu ilə öyrədilir. Dil öyrənənlərə və uşaqlara sözlərin leksik mənası praktiki nümunələr, şəkillər, əşyalar və real hadisələr üzərindən izah edilir. Müəllimlər və lüğət tərtibçiləri hər bir sözü izah edərkən ilk növbədə onun leksik mənasını aydınlaşdırmağa çalışırlar.
Bəli, bir çox sözlər polisemikdir, yəni bir neçə leksik mənaya malik ola bilər. Məsələn, “baş” sözü həm bədənin hissəsi, həm rəhbər vəzifə, həm də zirvə (dağın başı) anlamlarında işlədilə bilər. Polisemik sözlər dilin elastikliyini və zənginliyini göstərir.
Leksik məna əsas, birbaşa, obyektiv məzmunu ifadə edir. Məcazi məna isə sözün əlavə, obrazlı, dolayısı ilə ifadə olunan mənasıdır. Məcazi məna əsasən, leksik məna üzərində yaranır, lakin daha çox bədii nitqdə və poetik üslubda istifadə olunur. Məsələn, “ürək” sözünün leksik mənası – orqan, məcazi mənası – cəsarət, mərhəmət və s.
Sinonimlər eyni və ya yaxın leksik məna daşıyan sözlərdir, antonimlər isə bir-birinə zidd leksik mənalı sözlərdir. Sinonim və antonimlərin istifadəsi dilin leksik zənginliyini artırır, ünsiyyətdə rəngarənglik və dəqiqlik yaradır. Bu, nitqin emosional və məzmun baxımından daha təsirli olmasına şərait yaradır.
Leksik məna dilin zənginləşməsi, yeni söz və terminlərin yaranması, köhnə mənaların unudulması və məcazi mənaların inkişafı ilə dilin canlı və dinamik olmasını təmin edir. Hər bir yeni anlayış və ya kəşf üçün sözlərə yeni leksik mənalar əlavə olunur və bu, dilin inkişafına böyük təsir göstərir.
Sözün leksik mənasını düzgün anlamaq üçün onu müxtəlif kontekstlərdə müşahidə etmək, lüğətlərdən istifadə etmək, real həyatda tətbiq olunan nümunələrlə tanış olmaq və bədii, elmi, publisistik mətnlərdə onun necə işlədiyini öyrənmək lazımdır. Sözlərin leksik mənasının düzgün qavranılması ünsiyyətdə səhvlərin və anlaşılmazlıqların qarşısını alır.
