Dünyanın fəlsəfi xəritəsində “sxolastik” termini bir çox insan üçün sirli və bəzən də mürəkkəb səslənə bilər. Ancaq bu anlayış, Orta əsrlərin elm və fəlsəfə tarixinə damğa vurmuş, Qərbi Avropada uzun əsrlər boyu təhsil və düşüncə həyatının əsas sütunlarından biri olmuşdur. Sxolastika nədir, hansı şəraitdə yaranıb, onun əsas xüsusiyyətləri və tarixdəki rolu nədir? Bu məqalədə sxolastikanın mahiyyətini, yaranma səbəblərini, tətbiq sahələrini və müasir dövrdə onun izlərini geniş və anlaşıqlı şəkildə izah edəcəyik. Yazının məqsədi yalnız terminoloji izahat vermək deyil, həm də sxolastikanın insanlıq üçün hansı mənaları daşıdığını göstərməkdir.
Sxolastikanın Mənası və Etimologiyası
Sxolastik sözü qədim yunan dilindəki “scholastikos” – “məktəbə aid olan”, “öyrənən”, “təhsil alan” anlamından qaynaqlanır. Latıncaya “scholasticus” formasında keçmiş və sonradan Avropa dillərinə yayılmışdır. Bu termin əsasən Orta əsrlər Avropasında fəaliyyət göstərən, fəlsəfi, teoloji və məntiqi düşüncə tərzi ilə seçilən alimlər və məktəblərə aid edilir.
Sxolastika dedikdə, xüsusilə XI-XV əsrlərdə Qərbi Avropanın universitetlərində inkişaf etmiş, əsasən dini bilikləri, xristian doktrinasını və fəlsəfəni bir arada izah edən, məntiqə və dialoqa əsaslanan təlim və fəlsəfi cərəyan başa düşülür.
Sxolastikanın Yaranma Tarixi və Tarixi Şərait
Sxolastika, Qərbi Avropada Roma imperiyasının dağılmasından sonra meydana gələn xaos və geriləmə dövründə, kilsə tərəfindən elm və fəlsəfənin əsas qoruyucu və daşıyıcı qüvvəsi kimi meydana çıxmışdır. Orta əsrlərdə elm və təhsil əsasən kilsənin nəzarətində idi və təhsilin əsas məkanı monastır məktəbləri sayılırdı.
XI əsrdən etibarən Avropada ilk universitetlərin yaranması ilə birlikdə sxolastika daha da gücləndi. Paris Universiteti, Oksford, Bolonya kimi tanınmış universitetlərdə sxolastik tədris üsulları üstünlük təşkil edirdi. Sxolastika dövrünün zirvəsi XIII əsrə təsadüf edir. Bu dövrdə sxolastiklər əsasən Aristotel fəlsəfəsini xristian doktrinası ilə uzlaşdırmağa çalışırdılar.
Sxolastikanın Əsas Xüsusiyyətləri
Sxolastika, məntiq və dialektikaya əsaslanan bir düşüncə və öyrənmə metodudur. Onun əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Məntiq və Sillogizm: Sxolastik düşüncədə Aristotelin məntiqi və sillogizmi əsas yer tutur. Hər bir elmi və dini məsələ məntiqi ardıcıllıqla izah edilməli idi.
- Avtoritetə İstinad: Sxolastiklər dini mətnlərə, xüsusən Müqəddəs Kitaba və tanınmış müəllimlərin (Avqustin, Aquinolu Tomas və s.) fikirlərinə istinad edirdilər.
- Dialoq və Disput: Tədrisin əsas formalarından biri dialoq və disput (elmi mübahisə) idi. Tələbələr və müəllimlər müxtəlif mövzuları qarşılıqlı sual-cavab əsasında müzakirə edirdilər.
- Sintez və Harmonizasiya: Sxolastik filosoflar antik fəlsəfə (xüsusən Aristotel) və xristian teologiyasını bir araya gətirməyə çalışırdılar.
- Didaktika: Sxolastika tədris metodlarının inkişafına da böyük təsir göstərmiş, təlim prosesini sistemləşdirmişdir.
Sxolastikanın Fəlsəfi Məqamları
Sxolastika təkcə teologiyaya deyil, fəlsəfənin bir çox sahəsinə də təsir göstərmişdir. Orta əsr sxolastikləri varlıq, məntiq, idrak nəzəriyyəsi, etika və s. kimi sahələrdə dərin müzakirələr aparırdılar.
Sxolastik fəlsəfə üçün əsas məsələ “iman və ağıl” münasibətinin izahı idi. Sual belə qoyulurdu: “Ağıl insanı Tanrıya aparır, yoxsa yalnız iman kifayətdir?” Sxolastik filosoflar əsasən, imanla ağıl arasında harmoniya yaratmağa çalışırdılar. Onlar Tanrının varlığını məntiqi arqumentlərlə sübut etməyə səy göstərirdilər. Bunun ən məşhur nümunəsi Aquinolu Tomasın “Beş yol” arqumentidir.
Sxolastikanın Tarixində Görkəmli Şəxslər
Aşağıdakı cədvəldə sxolastika tarixində önəmli rol oynamış bəzi filosof və teoloqlar göstərilmişdir:
| Adı | Yaşadığı dövr | Əsas əsərləri və fəaliyyəti |
|---|---|---|
| Anselm of Canterbury | 1033–1109 | “Proslogion”, Tanrının varlığının sübutu |
| Pierre Abélard | 1079–1142 | “Sic et Non”, dialektika ustası |
| Albertus Magnus | 1200–1280 | Aristotel fəlsəfəsinin yayılması |
| Thomas Aquinas | 1225–1274 | “Summa Theologica”, sxolastikanın zirvəsi |
| Duns Scotus | 1266–1308 | İdrak və məntiq araşdırmaları |
| William of Ockham | 1287–1347 | “Ockham’s Razor” prinsipi |
Bu şəxsiyyətlər, sxolastik düşüncənin inkişafına və tədrisin əsas məqamlarının formalaşmasına mühüm təsir göstərmişdir.
Sxolastikaya Qədər və Sonra: Qısa Tarixi İcmal
Sxolastika yaranmazdan əvvəl Qərbi Avropada elm və fəlsəfənin əsas mənbəyi antik yunan və Roma fəlsəfəsi idi. Orta əsrlərdə isə kilsə və monastır məktəbləri əsas elmi mərkəzə çevrildi. Bu dövrdə dini biliklər, xüsusilə də teologiya öndə gedirdi. Sxolastika isə məhz bu dini mühitdə rasionallığı və məntiqi araşdırmalar üçün yol açdı.
Sxolastika XV əsrdə Renessans dövrünün başlanğıcı ilə zəifləməyə başladı. Yeni dövr filosofları sxolastik metodları köhnəlmiş hesab etdilər, elm və təfəkkürdə daha sərbəst, empirik yanaşmalar üstünlük qazandı. Buna baxmayaraq, sxolastika uzun müddət təhsil və elm sistemində öz təsirini saxladı.
Sxolastikanın Elmi və Cəmiyyətə Təsiri
Sxolastikanın elmi və cəmiyyətə təsiri çoxşaxəlidir:
- Universitetlərin Yaranması: Sxolastika universitet təhsilinin əsas formalaşdırıcısı oldu. Paris, Oksford, Bolonya kimi universitetlər məhz sxolastik ənənələrə əsaslanırdı.
- Fəlsəfi Düşüncənin Sistematizasiyası: Sxolastiklər fəlsəfi terminlərin, anlayışların və problemlərin dəqiq formulə olunmasını təmin etdilər.
- Teologiyanın İnkişafı: Xristian teologiyası sxolastika sayəsində məntiqi və rasionallıqla zənginləşdi.
- İctimai və Əxlaqi Dəyərlər: Sxolastika cəmiyyətin etik prinsiplərinin əsaslandırılmasında mühüm rol oynadı.
- Dil və Məntiq: Müasir məntiqin və riyaziyyatın inkişafında sxolastikanın kökləri hiss olunur.
Sxolastika və Müasir Dövr
Müasir dövrdə sxolastikanın birbaşa tətbiqi sahəsi olmasa da, onun elmi və intellektual irsi müxtəlif sahələrdə hiss edilməkdədir. Xüsusilə, ali təhsil sistemlərində və universitetlərdə sxolastik metodun – yəni sual-cavab, arqumentasiya və sistemli təhlil yanaşmasının – rolu bu gün də qorunur. Akademik mühitdə məntiqi təhlil, kritik düşüncə, elmi mübahisə mədəniyyəti kimi anlayışlar sxolastikanın davamı sayılır. Müasir fəlsəfə və teologiyada bəzi tədqiqatçılar sxolastikanın ideyalarını yenidən şərh edərək fəlsəfə ilə din arasında dərin əlaqələrin mövcudluğunu önə çəkirlər. Bundan əlavə, sxolastikanın elmi terminlərin formalaşması, tədris və təhsil metodlarının inkişafında qoyduğu əsaslar bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Sxolastik irs, yeni nəsil alim və tələbələr üçün düşüncə və analitik yanaşmanın təməlini təşkil edir.
Sxolastikaya Aid Maraqlı Faktlar
- Sxolastika, riyaziyyat və təbiət elmlərinin Avropada yayılmasının ilk pillələrindən biri hesab olunur.
- Sxolastik filosoflar sual-cavab və disput əsasında tədqiqat aparır, hər arqumenti məntiqi şəkildə izah edirdilər.
- Sxolastik metodun əsas xüsusiyyətlərindən biri istənilən fikrin dəqiq məntiqi əsaslandırılmasıdır.
Sxolastika yalnız bir fəlsəfi cərəyan və ya tarixi mərhələ deyil, həm də insan düşüncəsinin inkişafında mühüm mərhələdir. Orta əsrlərin təhsili, fəlsəfəsi və elmi bu sistem üzərində qurulub, Qərb sivilizasiyasının formalaşmasına dərin təsir göstərib. Sxolastikanın qoyduğu elmi və məntiqi əsaslar hələ də müasir təhsil və araşdırma metodlarında hiss olunur. Bu gün fəlsəfə, teologiya və humanitar elmlər oxuyan hər bir kəs, birbaşa və ya dolayı olaraq, sxolastikanın irsindən bəhrələnir.
Ən çox verilən suallar:
Sxolastika, Orta əsrlər Avropasında formalaşmış, əsasən dini və fəlsəfi təlimləri məntiq və dialoq əsasında izah edən elmi-fəlsəfi cərəyan və tədris metodudur.
Əsasən XI-XV əsrlərdə, xüsusən universitetlərin inkişaf etdiyi dövrdə sxolastika geniş yayılıb.
Thomas Aquinas, Anselm of Canterbury, Albertus Magnus, Pierre Abélard, Duns Scotus, William of Ockham və başqaları sxolastikanın tanınmış simalarıdır.
Sxolastik metod məntiq, sillogizm, dialektika və avtoritetə istinad üzərində qurulub.
Sistemli tədris, məntiqi əsaslandırma, arqumentasiya bacarığı kimi elementlər sxolastikadan qaynaqlanır.
Xeyr, sxolastika əsasən Qərb xristianlığı ilə bağlıdır, amma bənzər metodlar İslam və Yəhudi elmi ənənələrində də mövcuddur.
İman və ağılın münasibəti, Tanrının varlığının məntiqi əsaslandırılması, etik dəyərlərin izahı.
Bəziləri sxolastikanı həddindən artıq formal və dogmatik, yeniliyə qapalı bir sistem kimi qiymətləndirirlər.
Əsasən Qərbi Avropa, xüsusən Fransa, İtaliya, İngiltərə, Almaniyada.
Bəli, məntiq, riyaziyyat, tədris və elmi arqumentasiya sahələrində sxolastikanın təsiri hiss olunur.
