Teleqraf səsi XIX əsrin ortalarında hər qitəyə yayılarkən dünyada informasiya dövriyyəsinin sürəti ilk dəfə at belinin və ya buxar lokomotivinin imkanlarını aşdı. Şüşə izolyatorlardan asılan nazik mis naqil çəngəlləri quru səhraları, geniş çölləri, üsyankar dağ silsilələrini peril kimi birləşdirir, incə cırıltı və tıqqıltılar hökumətlərin taleyini, birjaların nəbzini, qoşunların hərəkət trayektoriyasını saniyələrlə ölçülən ritmlə diktə edirdi. Eyni dövrdə şəhər poçt idarələrinin ağ divarları arxasında yeməyi soyuyan operatorlar Morze əlifbasının nöqtə və tire arabeskasını barmaqlarında əzbərləyir, türkülvari tıqqıltıdan cümlələr toxuyurdular. Məftil boyunca yayılan elektrik impulsu gözəgörünməz dirijor kimi dünyəvi informasiyanı vahid melodiyaya saldı, hətta okean dibinə uzanan kabellər Atlantik çəmənindəki dəniz otlarına toxunmadan ilahi sürətlə xəbər daşıdı. Teleqraf yazılı mətbuatın tirajını partlatdı, qəzetlər “əcnəbi xəbərlər” bölməsini saatlarla deyil, dəqiqələrlə yeniləyib oxucunu möhtəşəm sürətin sehrinə saldı. İqtisadiyyatın damarlarında dolaşan pul kütləsi də bu ritmə qoşuldu: London birjasında bağlanan müqavilə Nyu-York treyderinin ekranına günəş hələ Batı Sahilində doğmamış çatır, pambıq qiymətindəki xırda artım bütöv gəmi karvanının rotasını dəyişirdi. Siyasətçilər bir cümləlik fərmanla koloniyada hərbi rejim tətbiq edir, həkimlər yoluxucu epidemiya barədə paytaxt məsləhətini vaqon gəlib çatmamış alır, sərhədsiz sevgilər ilk dəfə “mən sağ-salamat yetdim” deyə sətiraltı təskinlik qazanırdı. Telegraph Road boyu qalxan dirəklər fizika elminin abstrakt qanunlarını mis məftilə, məftili cəmiyyətin sinirlərinə çevirdi. Bu məqalə sözün hər iki mənasında “uzağı yazmaq” texnologiyasının texniki, sosial və mədəni xəritəsini qat-qat açır.
Elektrikdən əvvəl optik teleqraf cəhdləri
XVIII əsrin sonlarında Fransada Klod Şappe adlı ixtiraçı teqram ötürmək üçün yüksək təpələrə qurduğu mexaniki qollu siqnal sistemini mükəmməlləşdirdi. Taxta dirəyin başındakı iki qanad beş müxtəlif mövqedə fırlanır, gün işığında uzaqdan baxarkən hündürlük, istiqamət və bucağı birləşdirilmiş hərf-kod yaratmaq üçün kifayət edirdi. Yüz kilometrlik xətt cəmi on altı dəqiqəyə Paris-Lill arası əmr çatdıraraq Napoleon ordusunun taktiki çevikliyini artırdı.
Optik teleqraf hava şəraitindən asılı idi: duman, yağış, gecə vaxtı sistemi lal qoyurdu. Buna baxmayaraq, Avropanın mühüm paytaxtlarını bir-birinə bağlayaraq “görünən məsafədə rabitə” ideyasının realizə oluna biləcəyini sübut etdi. Bu təcrübə sonradan elektrik cərəyanından istifadə edən naqilli teleqrafın texniki şərtlərini – kodlaşdırma, rele dirəkləri və siqnal stansiyası prinsiplərini – istiqamətləndirdi.
Morze və simvollara çevrilən elektrik impulsu
1837-ci ildə amerikalı rəssam-mühəndis Samuel Morze gümüş lövhəyə çəngəl tipli qələm quraşdıraraq elektromaqnitli rele vasitəsilə kağız lent üzərinə nöqtə və tire izləri basdı. Növ-növ əlifba cəhdləri arasından seçilən sistem səsli dil baryerlərini aradan qaldırdı: qısa və uzun impulsları sətirə çevirən universal kod mövcudluğu qlobal rabitə inqilabının açarı oldu.
Morzenin mexanizmi sadə batareya, mis naqil və dəmir nüvəli elektromaqnitdən ibarət idi; lakin modul prinsipi siqnal gücləndirən aralıq stansiyaların qurulmasını asanlaşdırdı. Naqil boyunca cərəyan zəifləsə belə, relenin yeni batareyə bağlanmış kontaktı impulsu bərpa edir, tens-kilometrlərlə məsafədə informasiyanın bütövlüyünü qoruyurdu. XIX əsrin ortalarında Birləşmiş Ştatlar boyunca 24 min kilometr teleqraf xətti çəkildi.
Beynəlxalq kabel xətləri və qlobal əlaqə
1858-ci ilin avqustunda İrlandiyanın Valentia burnu ilə Kanadanın Nyufaundlend adası arasına ilk Atlantikaltı kabel döşənəndə cəmisi 5090 sözlü təbrik mesajı on altı saatda ötürüldü. Gərginlik yaxasını yerli batareyələrdən alan mis damar əvvəlcə zəif izolyasiya səbəbindən sıradan çıxdı, lakin on il sonra təkmilləşdirilmiş gutta-perça örtük və gücləndirilmiş polad zireh problemi həll etdi.
XX əsrin əvvəlində London, Bombey, Honq-Kong, Sidney və Keyptaunda yerləşən “İmperator kabeli” Britaniya tacının strateji arteriyasına çevrildi. Bu infrastruktur sayəsində müstəmləkə qubernatorları bir gündə fərman alır, valyuta spekulyantları funt sterlinqin tropik limanlardakı kursunu real vaxtda izləyirdi. Trans-Sakit okean kabeli 1902-ci ildə qlobal dairəni tamamlayaraq “günəş batmayan imperiya”nın informasiya günəşinin də batmamasına şərait yaratdı.
Transkafkas magistralı və Azərbaycanda teleqrafın doğuluşu
Rusiya imperiyası 1868-ci ildə Qafqazdan keçən Tiflis-Yelizavetpol-Bakı teleqraf xəttini istismara verdi. Bakı limanından dünya bazarına səmtlənən neftünvanlı xəbər axını bu magistralla Sankt-Peterburqa, oradan isə Londona yönəlirdi. Hökumət təklifi ilə Yelizavetpol qəblexanasında teleqrafçıları hazırlayan kurs açıldı; Morze aparatının mis tıqqıltısı şəhər sakinləri üçün yeni sənət səsinə çevrildi.
1900-cü illərdə Bakı quberniyasının əhali sıxlığı balaca olsa da, kabelin qovşaq nöqtəsi kimi strateji əhəmiyyəti böyük idi. Boru kəmərləri boyunca çəkilən əlavə rabitə xəttləri neft quyularında qəzalara reaksiyanı sürətləndirir, polis idarəsinə təcili siqnal göndərməyə imkan yaradırdı.
| İstismar tarixi | Marşrut | Uzunluq (km) | Gündəlik mesaj həcmi (1905) |
|---|---|---|---|
| 1868 | Tiflis-Yelizavetpol-Bakı | 620 | 4 500 |
| 1879 | Bakı-Ənzəli sahilyanı kabel | 310 | 1 100 |
| 1897 | Bakı-Derbənd-Rostov | 780 | 6 200 |
| 1902 | Bakı daxili neft sahə xətləri | 120 | 9 800 |
Teleqrafın hərb, diplomatiya və maliyyə sahəsində çevrilişi
Krım müharibəsində britaniyalı komandirlər qoşunların Krıma enişindən bir saat sonra Londona raport göndərərək tarixdə ilk “canlı döyüş reportajı”nı yaratdı. XIX əsrin sonlarına doğru Böyük Oyunda iştirak edən Rusiya və Britaniya konsulları Mərkəzi Asiya səhralarında palma kabellərini qoyaraq səhrə diplomatiyasını saniyəlik rabitə ilə gücləndirdi.
Maliyyə dünyasında teleqraf “ticker tape” cihazı vasitəsilə birja qiymətlərini lent üzərində avtomatik çap edirdi. Nyu-York birjasındakı variantı pulların, qiymətli kağızların ticarətini “görünməz əl” kimi yönləndirərək zaman fərqini minimal etdi. İlk teleqraf fırıldaqçılıqları da məhz bu dövrdə – saxta kod kitablarından istifadə edən sələmçilər vasitəsilə – baş qaldırdı.
Mexanik naqil şəbəkəsindən radio teleqrafa keçid
Xərclərin çoxluğu və kabellərin qasırğa, gəmi lövbəri kimi risklərə açıq olması gəmilərdə naqilsiz teqrafı aktuallaşdırdı. 1895-ci ildə Gilyermo Markoni qısa dalğalı radiosiqnalla 3 kilometr məsafəyə “S” işarəsini göndərdi. 1901-ci ilin dekabrında Kornuold başından Nyufaundlendə keçən ilk radiosiqnal isə Atlantik kabel monopoliyasının siyasi sarsıntısına səbəb oldu.
Dənizdə SOS çağırışının qəbul edilməsi və qütb ekspedisiyalarının canlı raportu radio teleqrafın üstünlüyünü sübut etdi. Dəyişən amlituda modulasiya (AM) texnikası mesajın daha uzaq məsafəyə az enerji itkisi ilə ötürülməsini təmin edirdi.
Rəqəmli rabitənin memarı kimi teleqraf protokolları
1963-cü ildə ITU-T X.25 protokolu ortaya çıxanda paket kommutasiyasının rüşeymi olan “dəstləşmiş teleqraf” (telex) xidmətlərinin təcrübəsinə əsaslanmışdı. ASCII simvolları da Morze kodunun birbaşa varisi sayılır: tezlik, məsafə və xətə dayanıqlılıq üçün paritet bitləri analoji “nöqtə-tire” çəkisini daşıyır.
Elektron poçt şəbəkələri ilk illərdə teleqraf kanalları ilə işləyən modemi rəqəmli səs kimi kodlayaraq göndərirdi. Buna görə teleqraf protokolları paket yönləndirən marşrutçulara keçid üçün mühəndislik körpüsü formalaşdırdı.
Mədəniyyət, ədəbiyyat və teleqraf romantikası
XIX əsr romanlarında teleqraf “gələcəkdən gələn kuryer” obrazı ilə tez-tez peyda olurdu: Dostoyevski “Cinayət və cəza”da operativ xəbər ideyasını, Cek London “Məftil üstündə” povestində soyuq qütb teleqrafçısının tənhalığını təsvir etmişdi. İdeoloji təbliğat teleqraf xəttini “imperial rabitə” və ya “ proletar beyninin sinir sistemi” kimi metaforalarla yüklədi.
İldə minlərlə sevgi mesajı operatorların senzurasından keçib, yerlə yeksan olan qəhrəmanlıq mətnləri kimi lent dəzgahında çır-çıraq olmuşdu. Bəzən operatorlar lentlərdəki səhvləri oxuyaraq faciə ilə zarafat arasındakı incə xətti müəyyənləşdirir, yazılmamış bir etik kodekslə gizliliyi qoruyurdu.
Teleqraf mis naqillərdən, qısa-uzun impulslardan ibarət mexanizm olmaqla yanaşı, insanlığın zaman-məkan şkalasını yenidən quran ilk kütləvi informasiya platforması oldu. Kodlaşdırma, kommutasiya, rele və kanal məntiqi kimi anlayışlar sonrakı telefon, radio, kompüter və internet texnologiyalarının məntiqi rüşeymi rolunu oynadı. Siyasi sərhədləri aşıb iqtisadi qərarları sürətləndirdi, milli müdafiə strategiyalarını çevikləşdirdi, qəzetləri real vaxt xəbər agentliyinə, romançıları isə elektron tempə alışdırdı. Naqilsiz variantı gəmi kapitanına, qütb kaşifinə, hava dirijoruna təhlükəsiz yol göstərdi; paket kommutasiyası isə onlayn dünyaya körpü saldı. Bütün bu transformasiyalara baxmayaraq, teleqrafın tarix səhnəsindən tam getməsi əvəzinə, texnoloji DNT-sini daha mürəkkəb qurğulara köçürərək yaşadığı faktı unutmamaq gərəkdir. Hər ədədi kodlaşdırma alqoritmində, hər məlumat paketinin paritet bitində, hətta güvənlik sertifikatında təkrarlanan geriyə əlaqə siqnalı Morzenin nöqtə və tirələrinin uzaq bankını xatırladır. Gələcək rabitə formaları – kvant teleportasiyası, kosmik lazer mesajları – ola bilsin ki, saniyədə terabitlər ötürəcək, amma insan zehninə ilk dəfə “heç bir fiziki təmas olmadan kəlmə göndərmək” ideyasını məhz teleqraf aşılayıb. Yeni dövr gətirsə belə, o incə cırıltı hələ də bəşəri ədəbiyyatda, texniki leksikonda və muzey vitrinində tın-tın səslənəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Teleqraf uzaq məsafələrə mətn və simvol ötürmək üçün impulslu elektrik siqnallarından istifadə edən rabitə sistemidir. Etymoloji baxımdan yunan dilindəki “tele” (uzaq) və “graphein” (yazmaq) sözlərinin birləşməsidir. Müasir məna isə həm naqilli, həm də radiosiqnallı variantları əhatə edir. Başlıca xüsusiyyəti kodlaşdırılmış impulsların real vaxtda çevrilməsidir.
Morze əlifbası hər hərfi və rəqəmi nöqtə və tire kombinasiyası ilə təmsil edir. Qısa impuls nöqtə, uzun impuls tire sayılır; impulslar arasında kiçik fasilə simvol daxili, daha uzun fasilə hərflərarası boşluq rolunu oynayır. Operator teleqraf açarını basıb buraxmaqla kodu naqilə göndərir. Qarşı tərəfdə kağız lentə və ya səs dinamikinə çevrilir.
Dərin okeanda təzyiq yüksək, temperatur sabit soyuqdur, üstəlik təmir üçün dalğıc robot texnologiyası yox idi. Mis nüvənin elektrik müqaviməti və gutta-perça izolyasiyasının su keçirməməsi hər metr üçün kritik idi. İlk kabellərdə siqnal zəiflədi, çünki gücləndirici rele qurğuları hələ ixtira olunmamışdı. İkinci nəsil kabellər polad zireh və təkmil izolyasiya sayəsində stabil işləyib.
Telex XX əsrdə teleqrafın yazı maşını ilə inteqrasiya olunmuş modern forması idi. Abonentlər arasında birbaşa klaviatura əlaqəsi qurulur, mexaniki printer qarşı tərəfin mesajını dərhal kağıza çıxarırdı. Şəbəkə X.25 paket kommutasiyası və Boudot kodu kimi standartlara istinad edirdi. Sürəti 50 baud ətrafında olsa da, bank və jurnalistika üçün kifayət edirdi.
SOS üç nöqtə, üç tire, üç nöqtə ardıcıllığına malik olduğu üçün Morze kodunda ritmik və asan yadda qalır. Kod heç bir hərf qısa diqqət siqnalı olaraq seçilsə də, “Save Our Souls” ifadəsinə sonradan uyğunlaşdırılıb. 1906-cı ildə Beynəlxalq Radioteleqraf Konvensiyası tərəfindən rəsmiləşdirildi. Gəmilər və hava gəmiləri təcili vəziyyətdə bu siqnalı göndərirdi.
Elektron poçt paket yönləndirən şəbəkədə hər simvolu ASCII kodu formasında ötürür. ASCII şkalası Morze əlifbasının ikili quruluş fəlsəfəsini rəqəmli mühitə daşıyır. SMTP protokolu telex idarəetmə qaydalarının kiberversiyasını xatırladır. Yəni məlumatın kodlaşdırılıb kanala atılması prinsipi teleqrafdan miras qalıb.
Bəzi uzaq dəmir yolu siqnal sistemləri, dəniz naviqasiyasında ehtiyat kanallar və kollektor sahələrində teleqraf modulundan törəmiş darzolaqlı data xətləri qalır. Lakin kommersiya teleqraf xidməti əksər ölkələrdə 2000-ci illərdən bağlanıb. Muzey, kolleksiya və hobbist cəmiyyətləri bu texnologiyanı yaşadır. Radioamatörlər də Morze səs siqnallarını hələ istifadə edir.
Gutta-perça tropik ağacın qatranabənzər lateksidir; su keçirməz və elektrik izolyasiyası yüksəkdir. Atlantik kabellərinin mis nüvəsi bu materialla örtülürdü ki, dəniz suyunun korroziyasından qorunsun. Eyni zamanda elastikliyi döşəmə işində mexaniki zədələnməni azaldırdı. Digər polimerlər kəşf olunana qədər ideal izolyator sayılırdı.
Xeyr, radio teleqraf uzun məsafələrdə kabellərin riskini azaltsa da, siqnalın atmosfer təsirlərinə məruz qalması, gizlilik və geniş kanal çatışmazlığı səbəbindən torpaq kabelini tam əvəz etmədi. Hərbi təyinat və gəmilər üçün əvəzsiz idi, lakin maliyyə səfiri təcili sənədləri yenə də naqilli teleqrafla göndərirdi. Sonra telefon və fiber-optik bütün sahələri dominant etdi.
Operator Morze əlifbasını saniyədə on simvol sürəti ilə eşidib yazmaq məcburiyyətində idi. Əla diqqət, sürətli barmaq koordinasiyası və ritmik eşitmə əsas şərt idi. Beyin işarələri nöqtə-tire ardıcıllığını şifahi dilə çevirməli, sonra kağıza köçürməli idi. Operatorlar çox vaxt məxfilik andı da imzalayırdı.
