Tərcümə Lüğəti: Tarixi, Növləri

Dünya mədəniyyətləri və dilləri arasında ünsiyyətin qurulması tarix boyu insan inkişafının ən vacib istiqamətlərindən biri olub. Müxtəlif xalqlar arasında informasiya mübadiləsi, elmi və bədii biliklərin ötürülməsi, diplomatiya, ticarət və mədəni əlaqələrin inkişafı üçün tərcümə mühüm rol oynayıb. Tərcümə prosesini asanlaşdırmaq, sözlərin, ifadələrin və terminlərin düzgün mənada çevrilməsini təmin etmək üçün isə tərcümə lüğətləri meydana gəlib. Bu lüğətlər sadəcə sözlərin qarşılığını vermir, həm də dillərarası anlaşmanı, elmi, texniki və bədii sahələrdə mükəmməl tərcüməni təmin edir.

Tərcümə lüğətinin mənası və əsas mahiyyəti

Tərcümə lüğəti, iki və ya daha çox dil arasında sözlərin, ifadələrin, terminlərin və bəzən cümlələrin mənaca qarşılığını sistemli şəkildə verən xüsusi leksik mənbədir. Bu lüğətlər ənənəvi kağız formada, elektron versiyada, həmçinin interaktiv onlayn platformalarda mövcuddur.

Tərcümə lüğətinin əsas funksiyası:

• Sözlərin və terminlərin düzgün ekvivalentini tapmaq;
• Sintaktik və qrammatik uyğunluğu təmin etmək;
• Müxtəlif sahələrdə ixtisaslaşmış terminləri (məsələn, tibb, hüquq, texnika və s.) təqdim etmək;
• Dildə mövcud olan ifadələr, atalar sözləri, deyimlər, söz birləşmələri üçün ən uyğun tərcüməni göstərmək.

Tərcümə lüğətinin tarixi

Tərcümə lüğətlərinin yaranması tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Antik Yunanıstan, Roma, Misir və Şərq sivilizasiyalarında müxtəlif dillər arasında tərcümə ehtiyacı böyük idi. İlk lüğətlər əsasən dini və hüquqi mətnlərin tərcüməsi üçün hazırlanırdı. Məşhur “Rosetta Daşı” bu sahədə ilk çoxdilli leksik nümunə hesab edilə bilər.

Orta əsrlərdə ərəb, fars, türk, latın və yunan dilləri arasında tərtib olunan lüğətlər elmi və fəlsəfi biliklərin yayılmasında mühüm rol oynayıb. Azərbaycan tarixində də, xüsusilə XIX-XX əsrlərdə, rusca-azərbaycanca, azərbaycanca-rusca, farsca-azərbaycanca və digər dillərarası tərcümə lüğətləri tərtib olunub.

Müasir dövrdə lüğətlər artıq onlarla dili əhatə edir və interaktiv platformalar şəklində geniş istifadə olunur.

Tərcümə lüğətlərinin növləri

Tərcümə lüğətləri müxtəlif meyarlara görə aşağıdakı növlərə bölünür:

 İki dilli tərcümə lüğətləri

Ən geniş yayılmış növdür. Məsələn, Azərbaycan-Rus, Rus-Azərbaycan, İngilis-Azərbaycan və s. Burada bir dildə olan sözlərin digər dilə ekvivalentləri göstərilir.

 Çoxdilli tərcümə lüğətləri

Bir neçə dili əhatə edən lüğətlərdir. Məsələn, Azərbaycan-Rus-İngilis, Türk-İngilis-Ərəb lüğətləri.

 İxtisaslaşmış (tematik) tərcümə lüğətləri

Bir sahəyə aid terminlərin tərcüməsi üçün hazırlanır: hüquq, tibb, informatika, iqtisadiyyat və s.

 Frazeoloji və deyim lüğətləri

Dilimizdəki sabit ifadələr, atalar sözləri və deyimlərin tərcümə və izahını verir.

 Cümlə və ifadə lüğətləri

Söz yox, tam ifadə və ya cümlələrin digər dildə ən uyğun qarşılığını göstərir.

Tərcümə lüğətinin əsas xüsusiyyətləri və strukturu

• Söz maddəsi: Lüğətdə əsas element kimi təqdim olunan söz və ya termin.
• Fonetik və qrammatik informasiya: Sözün tələffüzü, qrammatik kateqoriyası (isim, sifət və s.), cins, tək-cəm və digər morfoloji məlumatlar.
• Tərcümə variantları: Sözün bir neçə mənası varsa, hər biri ayrıca göstərilir.
• Kontekstual nümunələr: Sözün işlənmə yerləri, nümunə cümlələr, ifadələr və kontekstli tərcümə variantları.
• Qeyd və izahlar: Bəzi sözlərin xüsusi izahı, mədəni və tarixi kontekstdə tərcümə üçün qeydlər.

Müasir dövrdə tərcümə lüğətlərinin növləri və üstünlükləri

Müasir texnologiya tərcümə lüğətlərini kağız versiyadan çıxararaq rəqəmsal, onlayn və mobil formata keçirmişdir.

Elektron tərcümə lüğətləri

• CD və proqram təminatı şəklində: Quraşdırılır və offline istifadə üçün imkan yaradır.
• Onlayn platformalar: Google Translate, Tureng, Glosbe, Cambridge, Oxford lüğətləri və s.
• Mobil tətbiqlər: Telefon və planşetlər üçün xüsusi proqramlar.

Üstünlüklər

• Sürətli və rahat axtarış;
• Geniş dil bazası;
• Dəqiq fonetik və qrammatik informasiya;
• Kontekstual tərcümə;
• Əlavə xidmətlər (sinxron tərcümə, səsli axtarış, tələffüz və s.);
• Müntəzəm yenilənmə və inkişaf.

Tərcümə lüğətindən istifadə qaydaları

Tərcümə lüğətindən effektiv istifadə üçün bir neçə qaydaya əməl etmək vacibdir:

• Düzgün dil seçimi: Sözün hansı dildən və hansı dilə tərcümə edildiyini dəqiq müəyyən edin.
• Kontekstə diqqət: Sözlərin bir neçə mənası ola bilər. Yalnız lüğətdə verilən birinci qarşılığı yox, həm də nümunə cümlələri və kontekstdə istifadə formasını araşdırın.
• Qrammatik formaya baxış: Sözün cins, tək-cəm, zaman və başqa qrammatik xüsusiyyətlərini nəzərə alın.
• Frazeoloji ifadələr: Sözün özünə deyil, ifadənin tamına baxın. Atalar sözü və sabit birləşmələrdə məna fərqli ola bilər.
• Tələffüz və yazı qaydası: Xüsusilə elektron lüğətlərdə sözün səsləndirilməsi və yazılışı da əlavə olaraq göstərilir.

Tərcümə lüğətlərinin təhsil və peşə həyatındakı rolu

• Dil öyrənənlər üçün: Söz bazasının zənginləşməsi, düzgün tərcümə bacarığının inkişafı, qrammatik quruluşun mənimsənilməsi.
• Tərcüməçilər və müəllimlər üçün: Sənədlərin, kitabların, elmi məqalələrin, rəsmi yazışmaların dəqiq tərcüməsi.
• Elmi, texniki və hüquqi işçilər üçün: Terminoloji dəqiqlik, sahəvi lüğətlərdən istifadə.
• Beynəlxalq biznes və diplomatiya: Razılaşmaların, müqavilələrin, e-maillərin və təqdimatların düzgün çevrilməsi.
• Səyyahlar və turistlər üçün: Sadə ünsiyyət, gündəlik dialoq, sorğu və müraciətlər.

Onlayn tərcümə lüğətlərinin imkanları və məhdudiyyətləri

İmkanları:

• İstənilən dildən digər dilə sürətli axtarış;
• Avtomatik cümlə və mətn tərcüməsi;
• Qabaqcıl alqoritmlər və süni intellekt əsasında kontekstual tərcümə;
• Müxtəlif lüğət bazalarının birləşdirilməsi, istifadəçi əlavələri.

Məhdudiyyətləri:

• Hər zaman tam kontekst və emosional çalar verə bilmir;
• İxtisaslaşmış mətnlərdə bəzən səhvlər olur;
• Sözlərin çoxmənalılığı, terminoloji fərqlər və mədəni konteksin ötürülməsi çətin ola bilər;
• Avtomatik tərcümələrdə stil və üslub bəzən zəif olur.

Tərcümə lüğətinin hazırlanması və lüğətçilik prinsipləri

• Leksik-semantik təhlil: Sözlərin bütün mümkün mənalarının toplanması və sistemləşdirilməsi.
• Korpus əsaslı yanaşma: Müxtəlif mətnlərdən istifadə nümunələrinin toplanması və tərcümə nümunələrinin seçilməsi.
• Dilçilik və terminologiya: Terminlərin dəqiq və elmi izahı, xüsusi sahələrdə orijinal mənbəyə əsaslanma.
• Redaktə və elmi ekspertiza: Lüğətin mütəmadi yenilənməsi, mütəxəssislər tərəfindən yoxlanılması.

Tərcümə lüğətlərinin cəmiyyət və mədəniyyət üçün əhəmiyyəti

• Dillərarası dialoq və inteqrasiya: Xalqlar arasında anlaşma, əməkdaşlıq və dostluğun möhkəmləndirilməsi.
• Milli mədəniyyət və ədəbiyyatın tanıdılması: Əsərlərin digər dillərə düzgün və orijinal tərcüməsi.
• Elmi inkişaf və informasiya cəmiyyətində rol: Yeni biliklərin, texnoloji və hüquqi informasiyanın yayılması.
• Dilin inkişafı və zənginləşməsi: Leksik bazanın genişlənməsi, yeni söz və terminlərin istifadəsi.

Tərcümə lüğəti müasir dünyada yalnız dil öyrənənlər və tərcüməçilər üçün yox, həm də elmin, təhsilin, biznesin və mədəniyyətin bütün sahələri üçün ayrılmaz alətdir. Onun köməyi ilə müxtəlif dillərdə düşünən insanlar bir-birini başa düşə, əməkdaşlıq edə və yeni biliklər qazana bilirlər. Rəqəmsal dövrdə tərcümə lüğətlərinin rolu daha da artıb, onlar süni intellekt və onlayn platformalar hesabına daha əlçatan, sürətli və funksional olublar. Lüğətdən düzgün istifadə etmək və onu daim yeniləmək isə cəmiyyətin intellektual inkişafı üçün vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar