Azərbaycan dili zəngin söz ehtiyatına malik olan, köklü tarixə sahib bir dildir. Dilimizdə müxtəlif duyğu və münasibətləri ifadə edən yüzlərlə söz var. Bu sözlər arasında “tərifləmək” sözü həm gündəlik həyatımızda, həm də ədəbi, elmi və rəsmi ünsiyyətdə geniş istifadə olunur. Hər bir insan həyatında tərifə ehtiyac duyur, kiminsə yaxşı əməlinin və ya nailiyyətinin qiymətləndirilməsi, ona müsbət münasibət bildirilməsi cəmiyyətin sağlam inkişafı üçün vacibdir. Tərifləmək, bir növ, insanın psixologiyasına, cəmiyyətin mənəvi durumuna və münasibətlərin səmimiyyətinə təsir edən amillərdən biridir. Ancaq bu sözün mənası, tarixi, leksik inkişafı, ictimai və fərdi təsirləri barədə geniş və dərindən məlumat vermək, həm dil, həm də psixologiya baxımından olduqca vacibdir.
Tərifləmək Sözünün Mənası
“Tərifləmək” sözü, əsasən, bir insanın, hadisənin, işin və ya əşyanın yaxşı xüsusiyyətlərini, keyfiyyətlərini və nailiyyətlərini müsbət sözlərlə ifadə etmək, başqalarına çatdırmaq mənasını verir. Bu ifadə kiməsə və ya nəyəsə yüksək qiymət vermək, onun yaxşı cəhətlərini vurğulamaq, əhəmiyyətini və dəyərini qabartmaq üçün istifadə edilir. Tərifləmək bəzən həvəsləndirmək, motivasiya vermək, sevincli an yaratmaq, kiminsə sosial statusunu artırmaq üçün də önəmli bir rol oynayır.
Leksik mənada, “tərifləmək”, “tərif etmək”, “mədh etmək”, “yaxşı söz demək”, “təriflə yad etmək” kimi sinonimlərlə eyniləşdirilir. Eyni zamanda, bu söz birbaşa olaraq “tərif” kökündən yaranıb və “-ləmək” şəkilçisi ilə felə çevrilib.
Sözün Etimologiyası və Tarixi İnkişafı
“Tərifləmək” sözü “tərif” sözündən törəmişdir. “Tərif” ərəbcə “تعريف” (“taʕrīf”) sözündən gəlir və “yaxşılıqdan danışmaq”, “mərhəmət və gözəllikləri dəyərləndirmək” anlamında işlənir. Azərbaycan dilinə keçdikdən sonra, tərifin fel formasında işlədilməsi üçün “-ləmək” şəkilçisi əlavə olunub və nəticədə “tərifləmək” sözü yaranıb.
Tarixi mənbələrdə, xüsusilə klassik Azərbaycan ədəbiyyatında tərifləmək anlayışı bədii əsərlərdə geniş yayılıb. Şairlər, alimlər və filosoflar öz dövrlərinin məşhur şəxsiyyətlərini, padşahları, qəhrəmanları tərif ediblər. Hətta qədim dastanlarda da qəhrəmanların şücaəti, cəsarəti və müdrikliyi məhz tərif vasitəsilə vurğulanırdı. Bütün bunlar göstərir ki, “tərifləmək” sözü həm dilimizdə, həm də ədəbi-mədəni mühitdə mühüm yerə sahibdir.
Tərifləməyin Psixoloji və Sosial Təsiri
İnsan psixologiyasında tərifin rolu danılmazdır. İnsanlar öz əməllərinin qiymətləndirilməsini, zəhmətinin və nailiyyətinin dəyərləndirilməsini həmişə arzulayır. Tərifləmək insanı motivasiya edir, özünəinamını artırır, psixoloji rahatlıq və pozitiv enerji verir. Xüsusilə uşaqlarda və yeniyetmələrdə tərif, onların şəxsiyyət kimi formalaşmasında, potensialının üzə çıxmasında, cəmiyyətə inteqrasiyasında xüsusi rol oynayır.
Sosial baxımdan, tərifləmək cəmiyyətin mənəvi ab-havasını yaxşılaşdırır, insanlar arasında mehribanlıq və qarşılıqlı anlaşma yaradır. Əmək kollektivlərində, məktəblərdə, ailədə və dostlar arasında tərif, müsbət atmosferin və səmimi münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Tərif həm də konfliktləri yumşaltmaq, gərginliyi azaltmaq və harmoniyanı təmin etmək üçün istifadə olunan bir vasitədir.
Tərifləməyin Növləri və İfadə Forması
Tərifləmək müxtəlif formalarda ifadə oluna bilər:
Açıq tərif: Bir insanın və ya hadisənin yaxşı xüsusiyyətlərinin açıq şəkildə, birbaşa dilə gətirilməsi.
Dolayı tərif: İnsanın və ya hadisənin üstünlüklərinin dolayı yolla, bəzən nümunə və ya bənzətmələrlə ifadə edilməsi.
Ədəbi tərif: Ədəbi əsərlərdə qəhrəmanların, təbiət hadisələrinin və ya müəyyən ideyaların mədh və tərif olunması. Bu növ tərif daha çox poetik dil, bədii təsvirlər və metaforalarla zəngin olur.
Rəsmi tərif: Dövlət, təşkilat və ya kollektiv tərəfindən verilən təşəkkürnamələr, fəxri fərmanlar, mükafatlar və sair vasitəsilə həyata keçirilir.
Şəxsi tərif: Ailədə, dostlar arasında, gündəlik ünsiyyətdə edilən təriflər.
Bu müxtəlif formalar insan münasibətlərinin dərinliyini və rəngarəngliyini göstərir.
Tərifləməyin Ədəbi və İctimai Nümunələri
Azərbaycan ədəbiyyatında tərifin nümunələri xüsusilə klassik poeziyada özünü göstərir. Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xətai, Vaqif kimi klassik şairlər bir çox əsərlərində padşahları, alimləri, gözəl qadınları, vətəni və təbiəti tərifləyiblər. Məsələn, Füzulinin “Mədhiyyə” janrında yazdığı qəzəllər və ya Nizaminin “Xəmsə”sində yer alan padşahlar və igidlər barədə yüksək təriflər buna bariz nümunədir.
İctimai həyatımızda da tərifləmək geniş yer tutur. Müəllimin şagirdi tərifləməsi, valideynin övladını tərifləməsi, rəhbərin işçini tərifləməsi, dostların bir-birinin yaxşı əməllərini dəyərləndirməsi cəmiyyətin inkişafı və insan münasibətlərinin səmimiliyi üçün vacibdir.
Tərif və Tənqid Arasındakı Tarazlıq
Tərifləmək insan psixologiyasına müsbət təsir etsə də, həddindən artıq və ya yersiz tərif ziyanlı nəticələr verə bilər. Lazımsız və əsassız tərif insanı mənsubluğa, lovğalığa, reallıq hissini itirməyə aparır. Bəzi hallarda yalançı və məqsədli təriflər manipulyasiya vasitəsinə çevrilir. Buna görə də, tərif və tənqid arasında düzgün tarazlıq saxlamaq vacibdir. Sağlam tərif və obyektiv tənqid insanın və cəmiyyətin inkişafı üçün lazımdır.
Tərifləməyin Dilimizdə İstifadə Qaydaları
“Tərifləmək” sözü Azərbaycan dilinin bütün üslublarında istifadə olunur:
- Gündəlik danışıqda: “Səni çox təriflədilər”, “O, müəllimini hər yerdə tərifləyir”.
- Rəsmi yazışmalarda: “Əmək fəaliyyətində fərqləndiyinə görə fəxri fərmanla təriflənmişdir”.
- Ədəbi əsərlərdə: “Şair, öz dostunu yüksək dərəcədə təriflədi”.
- Elmi məqalələrdə: “Alimlər bu nailiyyəti xüsusi olaraq təriflədilər”.
Söz həm müsbət, həm də sarkastik mənada işlədilə bilər. Məsələn, bəzən kimisə ironiya ilə “tərifləmək” ifadəsi də işlədilir.
Tərifin Uşaqlarda və Gənclərdə Rolu
Uşaqlarda tərifin tərbiyəvi və psixoloji əhəmiyyəti böyükdür. Hər bir uşaq öz uğurunun, yaxşı əməlinin valideyn, müəllim və ya böyüklər tərəfindən görünüb dəyərləndirilməsini istəyir. Düzgün və yerində verilən tərif uşağı həvəsləndirir, özünə inam yaradır, inkişaf və təlimə olan marağını artırır. Eyni zamanda, həddindən artıq və əsassız tərif uşaqlarda təkəbbür və reallıqdan uzaqlaşmaq kimi neqativ təsirlər yarada bilər. Buna görə də, valideynlər və müəllimlər uşaqları tərifləyərkən həssas və obyektiv olmalıdırlar.
Tərifin İş Mühitində və Kollektivdə Rolu
İş mühitində və kollektivdə tərif, motivasiya və işgüzarlığın artırılması üçün ən təsirli vasitələrdən biridir. İşçi öz əməyinin rəhbərlik tərəfindən qiymətləndirildiyini hiss etdikdə daha böyük həvəslə işləyir, məsuliyyəti artır, işə bağlılıq hissi güclənir. Bununla yanaşı, əməkdaşlar arasında müsbət rəqabət formalaşır, kollektivdə mehribanlıq və əməkdaşlıq ruhu artır. Təşkilatlarda fərqlənən əməkdaşların təriflənməsi, xüsusi mükafatlar, təşəkkürnamələr və ictimai tədbirlərdə onların adlarının qeyd olunması uğurun açarıdır.
Tərifləmək Sözünün Sinonim və Antonimləri
Azərbaycan dilində “tərifləmək” sözünün bir sıra sinonimləri mövcuddur: mədh etmək, tərif etmək, ucalamaq, öymək, methetmək, yüksəltmək və s. Hər birinin özünəməxsus üslub və leksik çaları olsa da, ümumi məna baxımından bir-birini əvəz edə bilirlər.
Antonimlər isə əsasən “tənqid etmək”, “qınamaq”, “günahlandırmaq”, “pisləmək” və s. sözlərdir. Bu antonimlər tərifləməyin əksinə, bir şəxsin və ya hadisənin mənfi xüsusiyyətlərinin və ya səhvlərinin vurğulanmasına xidmət edir.
Tərifləmək Sözünün Omonim və Polysemiya Halları
“Tərifləmək” sözü, əsasən, yalnız bir mənada istifadə olunur və onun omonim forması yoxdur. Yəni, başqa məna və ya kontekstdə işlədilmə forması yoxdur. Ancaq bəzən məcazi mənada işlədilərkən, xüsusilə ironik danışıqda “tərifləmək” sözü tam əks məna kəsb edə bilər. Məsələn, kiminsə uğursuz əməlinin sarkazmla təriflənməsi ironik effekt yaradır.
Tərifləmək Sözünün Məşhur İfadələrdə və Atalar Sözlərində İstifadəsi
Azərbaycan xalqının dilində tərif və tərifləmək mövzusu atalar sözləri və deyimlərdə də əksini tapıb:
- “Tərif quşu havalanar.” (Yəni, çox təriflənən insan bəzən başını itirər.)
- “Özünü tərifləyən, adını batırar.”
- “Əməlin gözəldirsə, tərifə ehtiyac yoxdur.”
- “Çox tərif insanı lovğalandırar.”
- “Tərifin də həddi var.”
Bu cür atalar sözləri göstərir ki, xalqımız tərifin həddini bilmək, onu yerində və doğru ünvanına yönəltməyin vacibliyini daim dəyərləndirib.
Tərifləmək sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksikası arasında mühüm yerə sahib olan, insan münasibətlərində və psixologiyasında əhəmiyyətli rol oynayan ifadələrdən biridir. İnsanın və cəmiyyətin inkişafı üçün tərif lazımdır, amma bu, obyektiv, səmimi və ölçülü şəkildə edilməlidir. Tərif insanı ruhlandırır, kollektivin və cəmiyyətin mənəvi ab-havasını yaxşılaşdırır, uşaqlarda və böyüklərdə özünəinam yaradır. Ancaq həddindən artıq və əsassız tərif insanın reallıq hissini zəiflədə bilər. Tərifləmək yalnız yaxşılığı və gözəlliyi vurğulamaq deyil, həm də insanı daha yaxşıya həvəsləndirmək, ona doğru istiqamət verməkdir. Dilimizin və mədəniyyətimizin inkişafında bu sözün və onun ifadə etdiyi münasibətin əhəmiyyəti daim yüksək qiymətləndirilib və bundan sonra da belə olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Tərifləmək, bir insanın, hadisənin və ya obyektin yaxşı xüsusiyyətlərini, nailiyyətlərini və dəyərlərini sözlərlə ifadə edərək yüksək qiymətləndirmək, onu başqalarına yaxşı tərəfdən təqdim etmək deməkdir.
Tərifləmək insanı motivasiya edir, özünəinamı və fəaliyyət həvəsini artırır. Həmçinin, psixoloji rahatlıq və pozitivlik yaradır, insanı inkişaf etməyə həvəsləndirir.
Xeyr, hər tərif faydalı deyil. Həddindən artıq, əsassız və ya yersiz tərif insanı lovğalandırır, reallıq hissini azaldır və səmimiyyəti itirə bilər. Sağlam tərif obyektiv və yerində olmalıdır.
Bu ifadələr sinonimdir və bir-birini əvəz edə bilər. Hər ikisi yaxşı xüsusiyyətləri və ya nailiyyətləri müsbət formada təqdim etmək anlamı daşıyır.
Uşaqları düzgün və obyektiv şəkildə tərifləmək faydalıdır. Ancaq əsassız və çox tez-tez tərif vermək uşaqda təkəbbür, reallıqdan uzaqlaşma yarada bilər. Hər bir tərif əsaslı və motivasiyaedici olmalıdır.
İş mühitində tərif işçilərin motivasiyasını, məsuliyyət hissini və kollektivdə mehriban atmosferi artırır. Eyni zamanda, fərqlənən əməkdaşların təriflənməsi onların məhsuldarlığına və kollektiv ruhuna müsbət təsir edir.
Rus dilində “похвалить”, ingilis dilində “to praise”, türk dilində isə “övmek” kimi tərcümə olunur. Hər dildə bu sözün analoqu insanı və onun əməllərini yüksək qiymətləndirmək mənasını verir.
Tərifləmək insanın və ya obyektin yaxşı xüsusiyyətlərini önə çəkməkdirsə, tənqid etmək onun səhvlərini, çatışmazlıqlarını və nöqsanlarını göstərməkdir. Hər ikisi insan inkişafı üçün lazımlıdır, lakin düzgün balans saxlanmalıdır.
Xeyr, tərifləmək sözünün Azərbaycan dilində omonimi yoxdur, yəni bu söz başqa mənada və ya formada işlədilmir.
Azərbaycan atalar sözlərində tərifin həddi və ehtiyatlı olması vurğulanır: ‘Tərif quşu havalanar’, ‘Özünü tərifləyən adını batırar’ kimi deyimlər var. Bu sözlər tərifin həddini aşmamağı, yerində və obyektiv olmağı tövsiyə edir.
