Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyaları (TSEK) sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin tibbi diaqnostikasını, funksional məhdudiyyətlərini və sosial müdafiəyə ehtiyac səviyyəsini qiymətləndirən institusional mexanizmdir. İdarəetmənin bu sahəsində məqsəd təkcə tibbi diaqnoz qoymaq deyil, onun əmək bazarında, məişətdə və təhsil mühitində yaratdığı çətinlikləri obyektiv dəyərləndirməkdir. Dövlət sosial siyasətinin icrasında TSEK qərarları həlledici rol oynayır, çünki pensiya məbləğindən tutmuş reabilitasiya proqramlarının həcminə qədər bütün parametrlər bu qiymətləndirmə nəticəsinə əsaslanır. Milli qanunvericilik Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının funksional pozuntu klasifikasiyasını təlimata daxil etməklə tibbi göstəriciləri sosial təsir bucağından təhlil etməyə imkan yaradır. Komissiyalar bölgə və respublika səviyyəsində fəaliyyət göstərir; bu iyerarxiya mürəkkəb halların mərkəzə eskalasiyasını asanlaşdırır və kadr resurslarının səmərəli bölüşdürülməsinə şərait yaradır. Ekspertiza prosesinə müxtəlif ixtisaslı həkimlərlə yanaşı, reabilitasiya terapevtləri, əmək müfəttişləri və sosial işçilər də cəlb olunur ki, qərar multidisiplinar əsasda qəbul olunsun. Elektron səhiyyə portalının tətbiqi sənəd dövriyyəsini sürətləndirir, e-imza proseduru isə müraciətçinin fiziki hərəkətliliyindən asılılığı azaldır. TSEK-in verdiyi qərar yalnız faydaların verilməsi üçün deyil, həm də gələcək reabilitasiya hədəflərinin planlaşdırılması üçün start nöqtəsidir. Hüquqi sabitlik məqsədilə prosedur üçpilləli apellyasiya sistemi ilə müşayiət olunur, bu isə vətəndaşın mənafelərini müdafiə etməyə əlavə zəmanət yaradır. Dövlət büdcəsinin sosial xərclərində şəffaflığın qorunması üçün hər komissiya üzrə statistik hesabatlar ictimaiyyətə açıq platformada dərc edilir. Beləliklə, Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyaları tibbi bilik, sosial analitika və hüquqi mexanizmlərin kəsişmə nöqtəsində fəaliyyət göstərərək həm fərdin, həm də cəmiyyətin maraqlarına xidmət edir.
TSEK-in yaranma məqsədi və hüquqi əsası
İlk Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyaları keçmiş SSRİ dövründə əlilliyin tərifi və əmək qabiliyyəti kateqoriyalarını standartlaşdırmaq üçün formalaşdırılmışdı. Müstəqillikdən sonra Azərbaycan yeni sosial müdafiə prioritetləri əsasında mövcud strukturu yenidən təşkil edərək xidmətin hüquqi əsasını “Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında” qanunla gücləndirdi. Bu norma əlillik anlayışını tibbi diaqnozla məhdudlaşdırmır, həm də şəxsin sosial adaptasiya potensialını qiymətləndirməyi tələb edir. Tətbiq olunan normativ baza reabilitasiya tədbirlərinin məcburiliyini və TSEK qərarlarının icbari icra statusunu təsbit edir.
Beynəlxalq konvensiyalarla harmonizasiya məqsədilə ölkə “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” BMT Konvensiyasına qoşularaq funksional pozuntu və sosial baryer anlayışlarını milli prosedurlara daxil etdi. Hüquqi uyğunlaşma prosesi metodik göstərişlərdə əksini tapdı; hər bir ekspert iclası zamanı həkim heyəti tibbi diaqnozun sosial nəticələrini ayrı-ayrılıqda müzakirə etməyə öhdəliklidir. Qanunvericiliyin müddəaları administrativ məhkəmələrdə mübahisələndirilə bildiyindən komissiyalar qərar qəbul edərkən mütləq əsaslandırma yazısı tərtib edir. Bu yanaşma şəxs və dövlət arasında hüquqi balansın qorunmasına xidmət edir.
Komissiyanın struktur modeli və üzvlərinin ixtisas tələbləri
TSEK-in tərkibi mütləq şəkildə müxtəlif sahə mütəxəssislərindən formalaşdırılır; adətən sədrlik vəzifəsini təcrübəli terapevt və ya cərrah icra edir. Komandaya nevroloq, ortoped-travmatoloq, psixiatr, oftalmoloq kimi ixtisaslar daxil edilir ki, diaqnostik spektr geniş əhatə olunsun. Hər üzvün azı beşillik klinik stajı və sertifikat yeniləmələri barədə sübut təqdim etməsi məcburidir. İxtisas tələbləri uniform qrafiklə tənzimlənir və Şəxsi Kadr Portalında elektron şəkildə arxivləşdirilir.
Komissiyanın katibi tibbi sənədlərin düzgün formalaşdırılmasına, protokolun real vaxtda yazılmasına və qərarların elektron portala daxil edilməsinə cavabdehdir. Sosial işçi üzv müraciətçinin məişət vəziyyətinə dair məlumat toplayır, işəgötürən və ailə mühitindən rəy aktlarını təqdim edir. Reabilitasiya mütəxəssisi isə şəxsin potensial əmək bacarıqlarını qiymətləndirərək qərara reabilitasiya planı əlavəsini hazırlayır. Bu struktur multidisiplinar yanaşmanı təmin edir və subyektivliyi azaldır.
Əlillik meyarları və funksional qiymətləndirmə metodikası
Əlillik dərəcəsi təkcə xəstəliyin klinik ağırlığı ilə deyil, orqanizmin funksional pozuntu səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Qruplar üç kateqoriyaya bölünür: I qrup çalışmazlıq, II qrup məhdud əmək qabiliyyəti, III qrup isə əmək bacarığının qismən itirilməsi deməkdir. Meyarların əsasında “İclas nəticələri protokolu” adlı tipik forma durur; burada ICD-10 kodu, funksional test nəticələri və sosial adaptasiya balı toplanır. Testlərin standartlaşdırılması üçün Barthel, FIM və MMSE kimi beynəlxalq cədvəllərdən istifadə edilir.
Funksional qiymətləndirmə prosesi əzələ gücü, hərəkət amplitudası və psixoloji davamlılıq parametrlərini ölçən müayinələrlə müşayiət olunur. Eyni diaqnoza malik xəstələrin sosial-məişət fərqləri nəticəyə bir neçə faiz təsir göstərə bilər, çünki məqsəd minimal ədalət boşluğu yaratmaqdır. Nəticə əlillik dərəcəsi ilə yanaşı, reabilitasiya ehtiyacına dair tövsiyəni də ehtiva edir. Komissiya qərarı elektron imza ilə təsdiqlənir və Mərkəzi E-Resurs bazasına ötürülür.
İcra prosesinin mərhələləri və elektron sistemlər
Müraciətçi ilkin olaraq ailə həkimindən göndəriş alır, göndəriş e-formada “Tibbi Şəhadətnamə Sistemi”nə yüklənir. Növbəti mərhələdə TSEK katibi sistemdə sənədlərin tamlığını yoxlayır və avtomatlaşdırılmış növbə təyin edir. Komissiya iclası zamanı həkimlər e-kartdan real vaxtda istifadə edərək bütün diaqnostik məlumatları monitor üzərində görür. Qərar qəbul olunduqdan sonra 15 dəqiqə içində “Sosial Müdafiə Elektron Qovluğu”na ötürülür.
Elektron inteqrasiya məlumat itkisinin qarşısını alır və proses müddətini üç dəfə qısaldır. Rəqəmsal arxiv həlləri komissiya protokollarını on il saxlamağa imkan verir, bu isə apellyasiya prosesində sübut bazasının əlçatanlığını təmin edir. Hər mərhələ SMS bildirişi ilə vətəndaşa bildirilir, beləliklə şəffaflıq reallığa çevrilir.
Apellyasiya mexanizmi və hüquqi təminatlar
Şəxsin qərarla razılaşmadığı halda 30 gün ərzində apellyasiya TSEK-ə müraciət etmək hüququ var. Apellyasiya komissiyası müxtəlif heyətdən təşkil olunur və ilkin iclas protokolunu, əlavə tibbi sənədləri yenidən araşdırır. Əgər nəticə dəyişmir, müraciətçi inzibati-iqtisadi məhkəməyə müraciət edə bilər. Məhkəmə ekspertiza təyin edərək üçüncü tərəf müstəqil həkim heyətinin rəyini alır.
Hüquqi təmsilçi iştirakı ödənişsiz hüquqi yardım proqramı çərçivəsində təmin edilə bilir. Bütün mərhələlərdə məlumat təminatı sistemə yükləndiyindən məhkəmənin sübut toplamasında gecikmə yaranmır. Qərar qüvvəyə minən kimi elektron bazada status yenilənir və sosial ödənişlər avtomatik təyin edilir. Bu mexanizm hüquq müdafiəsinin effektivliyini artırır.
Sosial müdafiə tədbirləri ilə inteqrasiya
TSEK-in nəticələri Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin reyestr sisteminə paralel inteqrasiya olunur. İstehsalat təyinatlı əməli reabilitasiya mərkəzlərinə yönləndirmələr, peşə hazırlığı kursları və protez-ortoped xidmətlərinə göndərişlər sistemdə avtomatik açılır. Əlil arabası, eşitmə aparatı kimi texniki reabilitasiya vasitələri “E-Cihaz” modulu vasitəsilə sifariş olunur və çatdırılma vahid logistik mərkəzdən idarə edilir.
Sosial ödənişlərin məbləği əlillik qrupundan və əmək stajından asılı olaraq diferensialdır; bank hesabına aylıq köçürülən məbləğ rəqəmsal iz buraxır və korrupsiya riskini azaldır. Eyni zamanda, psixososial dəstək üçün regionlarda fəaliyyət göstərən “Yaşıl Mərkəz” şəbəkəsi psixoloq, hüquqşünas və məşğulluq məsləhətçilərini bir araya gətirir. Bu model sosial müdafiə xidmətlərini vahid platformada birləşdirir.
Beynəlxalq standartlarla müqayisə və təkmilləşmə tendensiyaları
Avropa ölkələri əlilliyi əsasən ICF (International Classification of Functioning) çərçivəsində ölçür; Azərbaycan 2023-cü ildə bu metodikanın pilot tətbiqini başlatdı. İCF modelində tibbi diaqnoz yox, fəaliyyət məhdudiyyəti və iştirak baryeri əsas metrikanı təşkil edir. TSEK ekspertləri üçün beynəlxalq təlimlər təşkil olunaraq yeni kodlaşdırma sisteminə keçid hazırlıqları görülür.
Gələcəkdək ixtisaslaşmış “Tele-ekspertiza” modulu region-şəhər bərabərsizliyini azalda bilər; yüksək ixtisaslı paytaxt həkimləri distant qiymətləndirmə apararaq yerli komissiyalara dəstək verər. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, şəffaflıq üçün açıq məlumat portalları və anonim məmnunluq sorğuları effektivdir. Planlaşdırılan yeni platforma bu göstəriciləri də inteqrasiya etməyi hədəfləyir.
İctimai nəzarət, şəffaflıq və etik məsuliyyət
Vətəndaş cəmiyyəti institutları TSEK iclaslarında müşahidəçi qismində iştirak edə və prosesin qanuniliyinə dair hesabat dərc edə bilir. Transparency lahiyəsində hər iclasın sonunda anonim səsvermə aparılır, nəticələr kvartal statistikasına daxil edilir. Həkimlərin etik kodeksi “maraqların toqquşması” bəndini nəzərdə tutur; yaxın qohumlarla bağlı qərar zamanı müvafiq üzv səsvermədə iştirak etmir.
Dövlət qulluğu haqqında qanun TSEK üzvlərinin illik gəlir bəyannaməsini tələb edir və açıqlanan məlumatlar elektron reyestrdə nəşr olunur. Əgər korrupsiya şübhəsi yaranarsa, Daxili Təhlükəsizlik Şöbəsi xidməti araşdırma açır və nəticəni prokurorluğa təqdim edir. Bu mexanizm cəmiyyətin etibarını möhkəmləndirir.
| Əlillik qrupu | Tibbi kriteriya | Əmək qabiliyyəti faizi | Sosial ödəniş (AZN, orta) |
|---|---|---|---|
| I qrup | Davamlı çalışmazlıq, özünəxidmət mümkün deyil | 0-10% | 450 |
| II qrup | Əhəmiyyətli funksional məhdudiyyət, kömək tələb olunur | 11-30% | 350 |
| III qrup | Qismən məhdudiyyət, yüngül əmək mümkündür | 31-60% | 250 |
| Uşaq əlilliyi | Yaşa aid inkişaf pozuntuları | – | 300 |
Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyaları tibbi diaqnostikanı sosial müdafiənin mühərrikinə çevirən unikal idarəetmə modelidir. Onların qərarları əlilliyi olan şəxsin həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərdiyi üçün prosedur hüquqi, etik və texniki baxımdan yüksək standartlarda qurulmalıdır. Elektronlaşma prosesi sənəd dövriyyəsini sürətləndirir, obyektivliyi artırır və insan amilindən qaynaqlanan sui-istifadə imkanlarını daraldır. Multidisiplinar heyət yanaşması tibbi faktın sosial nəticələrini 360 dərəcə baxışda dəyərləndirməyə şərait yaradır. Apellyasiya mexanizmi hüquqi müdafiəni təmin edir, açıq statistika platformaları isə ictimai etimadı gücləndirir. Beynəlxalq standartların adaptasiyası TSEK-in metodikasını qlobal ən yaxşı təcrübələrlə uzlaşdıraraq əlillik siyasətinin gələcəyini formalaşdırır. Sosial müdafiə sistemində vahid məlumat dəhlizinin yaradılması reabilitasiya, məşğulluq və təhsil xidmətlərini sinerji mühitinə gətirir. Tibbi biliklə sosial analitikanın sintezi sayəsində əlilliyi olan şəxslər üçün fərdiləşdirilmiş dəstək modelləri reallaşır. Davamlı təkmilləşən etik kodeks və şəffaflıq mexanizmləri isə cəmiyyətin ədalət gözləntisini gerçəyə çevirir. TSEK-in gələcək inkişafı tele-ekspertiza, süni intellekt dəstəyi və bio-statistik modellər kimi yeniliklərlə zənginləşəcək. Beləcə, ədalətli, şəffaf və effektiv qiymətləndirmə sistemi sosial dövlət konsepsiyasının vacib sütunlarından biri olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Komissiya əlilliyi olan şəxslərin tibbi göstəricilərini, funksional məhdudiyyətlərini və sosial adaptasiya imkanlarını qiymətləndirir. Qərar əsasında əlillik qrupu müəyyənləşdirilir və müvafiq sosial ödəniş, reabilitasiya tədbirləri təyin olunur. Eyni zamanda komissiya şəxsin əmək bazarına inteqrasiya potensialını analiz edir. Nəticə elektron bazaya daxil edilərək digər sosial sistemlərlə paylaşılır.
Əvvəlcə ailə həkimi və ya ixtisaslı mütəxəssis tərəfindən göndəriş verilir və bu göndəriş elektron sistemə yüklənir. TSEK katibi sənədlərin tamlığını yoxladıqdan sonra iclas üçün tarix təyin edir. Müraciətçi SMS və e-poçt vasitəsilə məlumatlandırılır. Qəbul günü şəxs tibbi rəylərlə birlikdə komissiya qarşısına çıxır.
Əsas meyar xəstəliyin klinik ağırlığı və orqanizmin funksional pozuntu səviyyəsidir. Beynəlxalq ICF kodlaşdırmasına uyğun olaraq fəaliyyət qabiliyyəti və sosial iştirak baryerləri də nəzərə alınır. Əzələ gücü, oynaqların hərəkət amplitudası, psixo-kognitiv test nəticələri qiymətləndirməyə daxil edilir. Əlavə olaraq sosial-məişət şərtləri və reabilitasiya potensialı rəy formalaşdırır.
Şəxs 30 gün ərzində apellyasiya komissiyasına müraciət edə bilər. Apellyasiya heyəti yeni mütəxəssislərin iştirakı ilə sənədləri və tibbi vəziyyəti yenidən araşdırır. Əgər əvvəlki qərar dəyişməz qalarsa, vətəndaş inzibati-iqtisadi məhkəməyə iddia qaldıra bilər. Məhkəmə müstəqil ekspertiza təyin edə və yekun qərar çıxara bilər.
Elektron portal sənəd dövriyyəsini sürətləndirir və itki ehtimalını aradan qaldırır. Vətəndaş müraciətin statusunu real vaxtda izləyə bilir və SMS bildirişi alır. Qərar qəbul olunduqdan dərhal sonra sosial ödənişlər avtomatik təyin edilir. Statistik məlumatların toplanması şəffaflığı artırır və idarəetmə qərarlarını dəstəkləyir.
Komissiya üzvləri qərarı elektron imza ilə təsdiqləyir. Protokol və əlavə sənədlər Mərkəzi E-Resurs bazasında on il müddətinə təhlükəsiz şifrələmədə saxlanır. Bu arxivə yalnız səlahiyyətli dövlət orqanları və məhkəmələr giriş edə bilir. Arxiv müddəti bitdikdə yana şəxs istəyərsə, məlumat yenidən təsdiq edilə bilər.
Ödəniş məbləği əlillik qrupuna, əmək stajına və sosial sığorta kapitalına əsasən diferensial təyin edilir. Hesablama avtomatik sistem tərəfindən aparılır və bank hesabına aylıq köçürülür. İndeksasiya mexanizmi inflyasiya göstəricilərinə görə illik düzəliş edir. Ödəniş məlumatı şəffaflıq üçün elektron kabinetdə görünür.
Reabilitasiya mütəxəssisi komissiya iclasında şəxsin funksional potensialını analiz edir və fərdi plan hazırlayır. Plan fizioterapiya, protez-ortoped yardımı, psixoloji dəstək və peşə yönümlü təlim modullarını əhatə edə bilər. Nəticə “Reabilitasiya Bankı” sisteminə yüklənir və icraçı qurumlara ötürülür. İcra gedişinə dair geridönüş məlumatı TSEK-ə çatdırılır.
BMT-nin Əlillər Konvensiyası və ICF kodlaşdırması funksional yanaşmanı ön plana çəkir. Azərbaycan bu sənədlərin prinsiplərini metodik göstərişlərə daxil edərək əlillik qiymətləndirməsini təkmilləşdirir. Beynəlxalq təlimlər vasitəsilə həkim heyəti yeni meyarlarla işləmə bacarığı qazanır. Standartların tətbiqi qərarların obyektivliyini artırır və beynəlxalq müqayisə imkanı yaradır.
Tele-ekspertiza modulu region mərkəzlərini paytaxtla real vaxtda birləşdirəcək, bu da ixtisas resurslarının bərabər paylanmasına kömək edəcək. Süni intellekt əsaslı risk skorlama alqoritmləri müraciətlərin prioritetləşdirilməsini optimallaşdıracaq. Bio-statistik analizlər əlillik səbəblərinin epidemioloji xəritəsini çıxararaq profilaktik proqramları dəstəkləyəcək. İnnovasiyalar qərar prosesini daha səmərəli və şəffaf edəcək.
