Tıvan Humanitar Tədqiqatlar İnstitutu — rəsmi adı ilə “Tıva Respublikasının Dil, Ədəbiyyat və Tarix Elmi Mərkəzi” — Cənubi Sibirdə türk-moğol sərhədindən doğan zəngin mədəni mirası araşdıran aparıcı elmi ocaqlardan biridir. 1943-cü ildə təsis olunan institut tıvalıların etnoqrafiyasını və Altay–Sayan bölgəsinin çoxsəsli kültür xəritəsini sistemli şəkildə sənədləşdirib. Dilçilik, folklorşünaslıq, arxeologiya, tarix, antropologiya və müasir sosial transformasiyalar bir dam altında toplanır. Kızıldakı kampus fonetik studiya, toponimik xəritəşünaslıq laboratoriyası, audio-vizual arxiv və nadir əlyazmalar fondu ilə zəngindir. Heyətin nüvəsini Rusiya Elmlər Akademiyasının Sibir şöbəsindən ezam olunan professorlar və Tıva Dövlət Universitetinin məzunları təşkil edir. UNESCO-nun “yüksək risk daşıyan dillər” siyahısında yer alan tıva dilinin revitalizasiyası institutun strateji prioritetidir; inteqrasiya olunmuş məktəb proqramları, terminoloji komissiyalar və rəqəmsal korpus layihələri bu missiyanı dəstəkləyir. Erasmus+, Yaponiya və Monqolustan qrantları maliyyə sabitliyini qorumağa kömək edir. Regional hökumətin 2030 planında rəqəmsal arxiv, açıq məlumat bazası və “Göy Qurmançı” tematik muzeyi kimi təşəbbüslər məhz instituta həvalə olunub.
Xaricdə təhsil suallaranızı bizə yaza bilərsiz.
Tarixi inkişaf xətti
1940-cı illərin əvvəllərində Tıva Xalq Respublikasının Sovet İttifaqına inteqrasiyası ərəfəsində autoxton mədəni irsin sistemli qorunmasına ehtiyac yarandı və institut yaradıldı. İlk illərdə dil komissiyası, etnoqrafik ekspedisiya qrupu və tarix bölməsi cəmi on nəfərlik heyətlə fəaliyyət göstərirdi. Arxiv bünövrəsini buddist monastır tangkaları, şaman başlıqları və daş kitabələr təşkil edirdi – bunlar etno-semiotik tədqiqatlar üçün əsas mənbələrə çevrildi.
1960-cı illərdə Sibir Elmlər Akademiyası ekspedisiya büdcəsi ayırdı; fiziki antropologiya qrupu kəllə-sümüklərdən morfometrik xəritə hazırladı, folklor bölməsi höömey və dastanların 500 saatlıq maqnit yazısını topladı. Struktur genişləndi, dialektologiya, sosial iqtisadiyyat və sakral coğrafiya şöbələri yaradıldı, regiona həsr olunmuş ilk ensiklopedik lüğət 1980-ci ildə nəşr olundu.
İnstitutun təşkilati strukturu
İdarəetmə piramidası rektorat, elmi şura və altı əsas bölmədən ibarətdir. Bölmələr: Dil və Leksikologiya; Folklorşünaslıq və Mifologiya; Tarix və Arxeologiya; Sosial Antropologiya; Əlyazmalar və Paleoqrafiya; Rəqəmsallaşdırma və Korpus Texnologiyaları.
Ştatda 120 tədqiqatçı çalışır, 35-i elmlər namizədi, 15-i elmlər doktorudur. Tıva Dövlət Universiteti ilə ortaq baza kafedraları tədrislə elmi araşdırma arasındakı sərhədi aradan qaldırır.
Xaricdə təhsil suallaranızı bizə yaza bilərsiz.
| Bölmə | Proqram | Tədris dili | Müddət (il) | Təhsil haqqı (RUB/il) |
|---|---|---|---|---|
| Dil və Leksikologiya | Tıva Dilinin Strukturu (MA) | Rus/Tıva | 2 | 210 000 |
| Folklorşünaslıq | Epik Dastanların Analizi (MA) | Rus/Tıva | 2 | 205 000 |
| Tarix və Arxeologiya | Hun-Saka Qurgan Araşdırmaları (MA) | Rus | 2 | 215 000 |
| Sosial Antropologiya | Nomadizm və Şəhərləşmə (MA) | Rus/İngilis | 2 | 220 000 |
| Rəqəmsal Humanitar | Dil Korpusu və NLP (MA) | Rus | 2 | 225 000 |
| Aspirantura | Mədəni İrsin İdarəedilməsi (PhD) | Rus/Tıva | 3–4 | Dövlət sifarişi |
Dilçilik və leksikologiya
Dialekt araşdırmaları tıva dilinin beş dialekt qrupunun fonoloji və morfoloji xəritəsini hazırlayıb; 300 000 sözdən ibarət rəqəmsal baza ilə “sürüşkən sait” fenomeni statistika əsasında modelləşdirilib. Tıva məktəbləri üçün interaktiv dərsliklər və 60 000 leksik vahidlik mobil lüğət hazırlamaqla şagirdlərin dil bacarığı göstəriciləri son beş ildə 42 % artıb.
Folklor və mifologiya
Şaman ayinləri, höömey və epik poemalar yüksək keyfiyyətli audio-vizual formatda arxivləşdirilib; höömey texnikasının spektroqrafik profili UNESCO layihəsinə daxil edilib. “Göy Qurmançı” multimedial muzeyində interaktiv mif xəritəsi yaradılıb: istifadəçi Şiveet-Ula zirvəsini seçərək Yer-Göy ağacı animasiyasına baxa bilir; resurs 2024-də 120 000 unikal istifadəçi cəlb edib.
Şagonar hövzəsində 27 kurqanın radiokarbon tarixləri e. ə. I əsrdən e. XI əsrə qədər ardıcıllığı dəqiqləşdirib. Fiziki antropologiya laboratoriyası kraniometriya, izotop analiz və DNA nəticələrini birləşdirərək tıvalıların genetik xəritəsində Qafqaz — Skif-Sarmat bağlantılarını ortaya çıxarıb.
Ust-Aldan kəndindən Kızıl şəhərinə köçən ailələrin üç nəsil üzrə panel araşdırması mobil yayla köçünün azalmasının dil kod-switching tezliyinə təsirini göstərir. Bioresurs kolxozunun bağlanmasından sonra qadınların iqtisadi rolu artıb, postkolxoz dialekti isə yeni leksik vahidlər yaradıb.
Xaricdə təhsil suallaranızı bizə yaza bilərsiz.
Rəqəmsallaşdırma layihələri
“TyvaNLP” açıq mənbə paketinin morfoloji dəqiqliyi 90 %-ə çatıb, 1,2 milyon tokenlik təlim datası əsasında işləyir. “Tıva HistorioGIS” peyk, arxiv planşetləri və dron-lidar qatlarını birləşdirərək qədim karvan yollarının virtual rekonstruksiyasını mümkün edir.
Beynəlxalq əməkdaşlıq
İnstitut UNESCO-nun “İpək Yolu” layihəsinin Sibir koordinatorudur; Norveç Milli Kitabxanası ilə “SteppeStrings” musiqi arxivi və Erasmus+ konsorsiumu çərçivəsində monqol-saxha-tıva ortaq dil korpusu inşa olunur.Tıva Televiziyasında “Açıq Mikrofon” rubrikası dialekt nümunələrini populyarlaşdırır, höömey festivalı isə ölkələrarası elmi seminar bloku ilə birləşdirilərək hər il yüzlərlə iştirakçı cəlb edir.
Qəbul və maliyyə
Biologiya, kimya, riyaziyyə testləri ilə onlayn imtahan verilir; minimal keçid balı 160-dır. Portfoliodakı sahə təcrübəsi yekun bala 10 % bonus verir. “Sayan-Grant” fondu əcnəbilərə illik 45 000 rubl qrant ayırır, yataqxanalar isə ikinəfərlik otaqlarla təmin edilir.Məzunların 85 %-i altı ay ərzində tədqiqat mərkəzləri, muzeylər, UNESCO layihələri və regional idarəetmə orqanlarında iş tapır; dil korpusu üzrə mütəxəssislər 90 000 rubl başlanğıc əməkhaqqı ilə çalışırlar.
Tıvan Humanitar Tədqiqatlar İnstitutu dil revitalizasiyası, folklor arxivi, arxeoloji tədqiqatlar və rəqəmsal humanitar texnologiyaları birləşdirərək regionun elmi, mədəni və sosial inkişafının lokomotividir. Açıq korpuslar və beynəlxalq konsorsiumlar sayəsində yerli irs qlobal elmi dövriyyəyə çıxar, sosial layihələr isə gənclərin mədəni identitetini möhkəmləndirir.
Xaricdə təhsil suallaranızı bizə yaza bilərsiz.
Ən Çox Verilən Suallar
Əvvəlcə institutun rəsmi saytında onlayn qeydiyyat formunu doldurmaq lazımdır. Qəbul komissiyası ərizəni yoxladıqdan sonra sənədlərin skan nüsxələrini yükləmək üçün link göndərir. Sənədlər tam təsdiqləndikdə namizəd onlayn imtahan tarixi alır. Bütün proses adətən 3–4 həftə çəkir.
Rəsmi tədris dili rus dilidir, lakin bəzi modullar ingilis və tıva dillərində keçirilir. Xarici namizədlər B1 səviyyəsində rus dili sertifikatı təqdim etməlidirlər. Sertifikat yoxdursa, əvvəlcədən doqquz aylıq hazırlıq kursuna yazıla bilərlər. Kursun sonunda B1/B2 dövlət sertifikatı verilir.
Dövlət sifarişi üzrə yerlərə qəbul olunan tələbələr aylıq sosial təqaüd alırlar. Magistrantlardan GPA-sı 4,5 və yuxarı olanların təqaüdü 30 % artırılır. “Sayan-Grant” fondu əcnəbi tələbələr üçün illik 45 000 rubl qrant ayırır. Elmi layihələrdə aktiv iştirak edənlər birdəfəlik mükafat da qazana bilirlər.
Ekspedisiyalar may-sentyabr aylarında keçirilir və bir neçə istiqaməti əhatə edir: dil və folklor toplanması, arxeoloji qazıntılar, sosial sorğular. Tələbələrə çadır, GPS avadanlığı, audio-vizual cihazlar institut tərəfindən verilir. Ekspedisiyadan əvvəl təhlükəsizlik təlimi və tibbi yoxlanış məcburidir. Sahə hesabatı semestr sonu kredit kimi qiymətləndirilir.
Tələbələr ArcGIS Pro, Praat, ELAN və Python kitabxanalarına pulsuz giriş əldə edirlər. E-campus platforması mühazirələr, tapşırıqlar və qiymətlər üçün 24/7 rejimində əlçatandır. Dil korpusu və HistorioGIS xəritələri də həmin portala inteqrasiya olunub. Həmçinin Scopus və Web of Science bazalarına lisenziyalı çıxış mövcuddur.
Yataqxanalar kampus daxilində yerləşir və ikinəfərlik otaqlarla təchiz olunub. Hər mərtəbədə mətbəx, camaşırxana və oxu otağı var. İnternet, su və istilik xərcləri aylıq ödənişə daxildir. Yerlərin bölgüsü müraciət vaxtına və akademik göstəricilərə əsaslanır.
Bəli, Rəqəmsal Humanitar bölməsinin bir sıra fənləri ingilis dilində tədris olunur. Bu modullar TyvaNLP, korpus lingvistikası və mətn əsaslı süni intellekt alqoritmlərini əhatə edir. İngilis dilində dərslər daha çox beynəlxalq tələbələri cəlb etmək və yerli tələbələrin qlobal mühitə çıxışını genişləndirmək məqsədi daşıyır. B2 səviyyəsində sertifikat kifayətdir.
Folklorşünaslıq laboratoriyasında 500-dən çox saatlıq höömey və şaman nəğmə yazıları qorunur. Spektroqrafiya otağında səs analiz qurğuları, yüksək keyfiyyətli mikrofonlar və spektr vizuallaşdırma proqramları mövcuddur. Tədqiqatçılar UNESCO layihəsindən əldə olunan metodik rəhbərliyi də istifadə edə bilərlər. Lazımi icazə üçün bölmə müdiri ilə öncədən razılaşma aparılır.
Statistikaya görə məzunların 85 %-i altı ay ərzində ixtisasına uyğun iş tapır. Əsas işəgötürənlər muzeylər, arxivlər, UNESCO və ICOMOS layihələri, həmçinin media şirkətlərinin lokallaşdırma bölmələridir. Dil korpusu mütəxəssisləri 90 000 rubl civarında başlanğıc əməkhaqqı alırlar. Arxeologiya məzunları isə regional irs obyektlərində sahə mütəxəssisi kimi fəaliyyət göstərirlər.
İnstitut UNESCO-nun “İpək Yolu” proqramında Sibir üzrə koordinator rolunu oynayır. Erasmus+ konsorsiumu çərçivəsində Avstriya, Norveç və Monqolustan universitetləri ilə tələbə-alim mübadiləsi həyata keçirilir. Yaponiya JICA proqramı Altay-Sayan ekoturizmi və mədəni irs layihələrində ortaq tədqiqatlar aparır. Hər il keçirilən beynəlxalq höömey festivalında institut elmi seminar blokuna ev sahibliyi edir.
