Cənubi Qarabağın yovşanlı düzlərini, kəhrizlərlə kəsişən aran yollarını və təpələrdən süzülən büllur bulaqları eyni koordinatda birləşdirən Üçbulaq kəndi yeni dövrün dirçəliş simvoluna çevrilir. Füzuli rayonunun şimal-qərb ətrafında, rayon mərkəzindən təxminən 16 kilometr aralı yerləşən bu yaşayış məntəqəsi yüzilliklər boyunca strateji karvan yolunun istirahət nöqtəsi olub. Adını kəndin içindəki üç paralel su çıxışından – «Yuxarı», «Orta» və «Aşağı» bulaqdan – alan Üçbulaq vaxtilə su dəfinəsinin bolluğu, torpağın səhrayiqram rəngini yaşıl xəttə çevirməsi ilə tanınıb. Qafqazın müxtəlif ticari marşrutlarını birləşdirən yolüstü bazarda Qızılbaş tacirləri ilə Əfqan süt satanlarının məhz bu bulaqların başında dincəldiyi rəvayət edilir. 1993-cü ilin payızından 2020-ci ilin oktyabrınadək davam edən işğal illəri kəndin demoqrafik dinamikasını dayandırsa da, təbii su yataqlarının gücü fəlakət dövründə belə azalmadı. Zəfər əməliyyatından sonra dövlət qurumları, su təsərrüfatı mütəxəssisləri və ekologiya könüllüləri üç bulağın hidrokimyəvi monitorinqini apararaq, həcminin əvvəlki göstəriciləri qoruduğunu sübuta yetirdilər. İndi Üçbulaq təkcə keçmişin xatirələrini deyil, gələcəyin sosial-iqtisadi perspektivini də daşıyır; Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun kənd təsərrüfatı klasterində əsas su təminat nöqtələrindən biri kimi planlaşdırılır. Bərpa prosesi çərçivəsində ağıllı kənd konsepsiyasının pilot zonalarından sayılan Üçbulaqda enerjinin 35 faizi günəş stansiyalarından, 15 faizi isə mini hidroqurğudan təmin ediləcək. İşğala qədərki kənd planlamasına uyğun olaraq yenidən qurulan məscid, məktəb və həkim məntəqəsi ətrafında yeni yaşayış massivləri salınır, köç prosesi mərhələli şəkildə gerçəkləşdirilir. Beləcə Qarabağ torpağının üçqat bulaq səsi, yeni evlərin pəncərə cırıltısına qarışaraq bölgənin poetik ritmini yenidən canlandırır.
Coğrafi mövqe və təbii resurslar
Üçbulaq Kür-Araz ovalığının cənub-qərb kənarına yaxın, Şişqaya silsiləsinin ətəyində yerləşir. Kənd ərazisi dəniz səviyyəsindən orta hesabla 410 metr yüksəklikdədir; bu, Aran iqlimi ilə dağ ətəyi mikroiqliminin kəsişməsini yaradır. Payız aylarında Şişqaya meşələrindən enən sərin hava axını bulaq suyunun temperaturunu sabit saxlayır və kəndin özünəməxsus mikroklimatını formalaşdırır.
Əkin sahələrinin hidroloji dəstəkləyicisi olan üç paralel bulaq kalsium-bikarbonat tərkibli şirin sudur və gündəlik debiti birlikdə 58–62 litr/saniyə arası dəyişir. Hidrogeoloqların məlumatına görə, bulaqlar müxtəlif dərinlik katakomb zonalarından qidalanır və bu, uzunmüddətli quraqlıq dövrlərində belə davamlı axını təmin edir.
Tarixi mənzərə və etnoqrafik yaddaş
Arxeoloji tapıntılar Üçbulaq ərazisində ən azı XIV əsrə gedib çıxan çömçəqaya keramikasının fraqmentlərini üzə çıxarıb. Bölgənin Qaraqoyunlu-Qızılbaş hərəkatları dövründə ipək karvanlarının əsas istirahət məntəqəsi kimi xatırlanması, kənddə “Karvansara dağı” adlanan təpənin yaranma səbəbini izah edir.
XIX əsrdə Çar administrasiyasının təsnifat dəftərlərində Üçbulaq 43 ailə, 288 nəfər əhali və 672 baş iri buynuzlu mal ilə qeyd edilir. Ənənəvi sənət növü kimi misgərlik, gümüş bəzək əşya işləmək və oymalı çobanyastığı sandıq istehsalı xüsusilə məşhur olub və bu məhsullar Şuşa bazarına göndərilirdi.
İşğal dövrü və infrastruktur dağıntıları
1993-cü ilin 18 oktyabrında kəndin işğalı zamanı 42 yaşayış evi, bir ibtidai məktəb və XIX əsrə aid məscid binası tamamilə dağıdılıb. Bulaq başındakı qədim ağ daş körpünün sütunları partladılıb və üstü torpaq bəndlə bağlanaraq suyun istiqaməti dəyişdirilib.
İşğal müddətində ərazinin 57 faizinə mina döşənib, bu da təbii su axınına müdaxilə edərək eroziyanı gücləndirib. 2021-ci ilin fevralında ANAMA-nın hesabatına görə, Üçbulaq ərazisində 3 610 mina zərərsizləşdirilib, onların 21 faizi tank əleyhinə, qalanı piyada minaları idi.
Bərpa planları və ağıllı kənd modeli
Azərbaycan Respublikasının “Böyük Qayıdış” proqramına əsasən Üçbulaq ağıllı kənd konsepsiyasının ikinci mərhələsində pilot məntəqə seçilib. Layihədə “ağıllı su şəbəkəsi” sistemi tətbiq olunur və bulaq suyunun debiti, keyfiyyəti real vaxtda sensorlarla monitorinq edilir.
Ev təsərrüfatlarına günəş paneli, yağış suyu toplayan çən və bioloji çirkab təmizləyici modul quraşdırılır. Fiber-optik internet infrastrukturunun paylayıcı xətti artıq çəkilib və kənd mərkəzində qurulacaq Co-working Hub region gənclərinə onlayn iş imkanı yaradacaq.
Kənd təsərrüfatı və iqtisadi perspektiv
Üçbulağın yüngül gil-qum torpaqları pambıq, yonca və zəfəran yetişdirmək üçün əlverişlidir. Zəfəran pilot sahəsində hektardan 7–8 kilo təmiz məhsul gözlənilir, bu da yüksək maya dəyərinə görə valyuta gəliri perspektivini artırır.
Mal-qaranın yem bazasını saxlamaq üçün 50 hektar qarğıdalı əkin zolağı salınır, mərkəzi yemqurutma sexi isə günəş enerjisi ilə işləyəcək. Kənddə planlaşdırılan aqrologistika mərkəzi Füzuli hava limanına 28 km məsafədə yerləşdiyi üçün məhsulun sürətli ixracını asanlaşdıracaq.
Eko-turizm və mədəni marşrut imkanları
Üçbulağın yenilənən infrastrukturunda 5 kilometrlik “Bulaqdan qalağa” piyada marşrutu salınır; yol boyunca orta əsr sütun daşı, “Karvansara dağı”nın silsilə qaya oyma nişanları yenidən bərpa ediləcək. Marşrut nöqtələrinin hər birində QR-kodlu lövhələr quraşdırılır və ziyarətçi mobil tətbiq vasitəsilə 3D rekonstruksiya animasiyasını izləyə bilir.
Yerli icma xanım ustaların tikdiyi Qarabağ xalçası sərgisini bulaq meydanındakı bərpa edilmiş karvansarada təşkil etməyi planlaşdırır. Qarşılıqlı turizm marşrutları arasında Füzuli Beynəlxalq Hava Limanı – Üçbulaq – Şuşa xətti də nəzərdə tutulur və beləliklə kənd Qarabağ tur paketi üçün ilk istirahət nöqtəsi olacaq.
Sosial reabilitasiya və köç strategiyası
Əvvəlki sakin ailələrə müvəqqəti Goranboy və Bərdə qəsəbələrindən Üçbulağa köç planı hazırlanıb; ilk mərhələdə 110 ailə, ikinci mərhələdə isə əlavə 170 ailə qayıdacaq. Psixoloji reabilitasiya üçün kənd mərkəzində Sülh və Həyat Bacarıqları klubu fəaliyyət göstərəcək, burada mina təhlükəsinə dair təlimlər də keçiriləcək.
Ağdam Dövlət Dram Teatrının mobil qruppası bölgəyə səhnə qoyuluşları gətirərək icma maarifçiliyini dəstəkləyəcək. Gənc icma üzvləri üçün “Kənd kodlaşdırma” proqramı hazırlanıb və startap ideyalarının Füzuli İnnovasiya Mərkəzinə çıxışı təmin olunacaq.
Su kəməri, enerji və xidmətlər göstəriciləri
| İnfrastruktur elementi | Mövcud vəziyyət (2025) | 2026 hədəfi | İcraçı qurum |
|---|---|---|---|
| Bulaq suyu debiti | 60 l/s | 58 l/s (stabilləşdirilmiş) | “Azərsu” ASC |
| Günəş elektrik stansiyası | 1,2 MW | 3 MW | “Azalternativenerji” MMC |
| Daxili yol şəbəkəsi | 3 km bərk örtük | 7 km | Dövlət Aqrar Şirkəti |
| Fiber-optik internet | 1 Gbps əsas xətt | 10 Gbps gücləndirmə | “Aztelekom” |
Üçbulaq kəndi strateji su resursu, karvan tarixi, işğal fəsadları və çağdaş bərpa sintezini tək məkanda cəmləşdirərək Qarabağ dirçəlişinin canlı modelinə çevrilir. Hər üç bulağın səsi yüzilliklər əvvəlin ipək yolu şırıltısını xatırladır, bərpa edilən karvansara divarları isə yolçuların yeni ruhunu salamlayır. Ağıllı kənd konsepsiyası sayəsində Üçbulaq həm enerji baxımından özünütəminatlı, həm də rəqəmsal iqtisadiyyata açıq yaşayış məntəqəsi kimi formalaşır. Zəfər yolu üzərində tikilən ictimai binalar, su şəbəkəsini izləyən sensorlar, gənclərin kodlaşdırma klubları ötən əsrin dağıdıcı izlərini müasir infrastrukturla sıfrlaşdırır. Kənd təsərrüfatının yenidən aparılması, xüsusilə zəfəran və pambıq xəttinin inkişafı, regionun iqtisadi xəritəsində Üçbulağın irəlidə mühüm mövqe tutacağını göstərir. Ekoturizm marşrutları, QR-kodlu tarixi lövhələr və xeyriyyə səhnə layihələri mədəni canlanmanı sürətləndirir və həm yerli, həm xarici qonağa Qarabağ ruhunu yaşadır. Köç proqramının sosial-psixoloji dəstəklə müşayiət olunması icma birliyini gücləndirir və gələcək nəsillərə təhlükəsiz, intellektual cəmiyyət mirası ötürür. Bərpa prosesində dövlət, özəl sektor və icma sinergiyası Üçbulaq nümunəsində dayanıqlı inkişafın mümkünlüyünü isbat edir. Buna görə də kəndin gələcəyinə baxış sadəcə fiziki tikinti layihələri deyil, həm də sosial kapitalın yüksək dəyəri üzərində qurulur. Qarabağın bu büllur bulaqlı məkanı yaxın illərdə regionun ən dinamik kənd-iqtisadi ekosisteminə çevriləcək və adının mənasını – üç ümid, üç mənbə, üç güc – tam anlamı ilə yaşadacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Kənd Azərbaycan Respublikasının Füzuli rayonunun şimal-qərb hissəsində, rayon mərkəzindən təqribən 16 kilometr aralı, Şişqaya silsiləsinin ətəyində yerləşir. Koordinatları 39°33′ şimal enliyi və 47°04′ şərq uzunluğundadır. Gəldin dəhlizi adlanan dolama yol ilə Füzuli beynəlxalq hava limanına 28 kilometr məsafədədir. Yaxınlığında Horadiz–Şuşa magistral yolu keçir.
Toponim kənd ərazisində paralel axan üç təbii çıxışdan — Yuxarı, Orta və Aşağı bulaqdan qaynaqlanır. Bu bulaqlar Şişqaya yamacının eyni geoloji qatından süzülür. Suyun daimiliyi kənd təsərrüfatının inkişafında həlledici rol oynayıb. Əhali üçün içməli su mənbəyi kimi bu gün də istifadə olunur.
1993-cü il oktyabrında kənd işğala məruz qaldı və 42 ev tam dağıdıldı, məscid yandırıldı. Ərazinin yarısından çoxu minalanaraq kənd təsərrüfatı fəaliyyəti dayandırıldı. Kalsium-bikarbonat bulaq sisteminin istiqaməti torpaq bəndlə dəyişdirildi, bu da eroziya prosesini gücləndirdi. 2020-ci ildə azad edildikdən sonra mina təmizləmə əməliyyatları aparıldı.
2021-ci ildə aparılan hidrokimyəvi analizlər suyun kalsium-bikarbonat tərkibli olduğunu təsdiqlədi. Dəmir, ammonium və nitrat göstəriciləri Səhiyyə Nazirliyinin içməli su standartlarına uyğundur. Gün ərzində temperatur 11–13 °C intervalında sabitdir. Debit ümumilikdə 60 litr/saniyə civarındadır.
Modelə ağıllı su şəbəkəsi, günəş paneli sistemləri, yağış suyu toplama çənləri, bioloji çirkab təmizləyicilər və fiber-optik internet daxildir. Sensorlar bulaq debiti və su keyfiyyətini real vaxtda izləyir. Enerjinin 50 faizə qədəri bərpaolunan mənbələrdən təmin ediləcək. Kənddə Co-working Hub və tədris mərkəzi də yaradılır.
“Bulaqdan qalağa” adlanan 5 km-lik piyada yolu Yuxarı bulaq meydanından başlayıb Karvansara dağına çıxır. Yol boyunca XIII–XIV əsrə aid sütun daşı, su kəhrizi qalığı və qayaya oyulmuş qədim nişanlar bərpa edilir. Marşrutda QR-kodlu lövhələr var, ziyarətçi mobil tətbiqdə 3D animasiyanı izləyə bilir. Əlavə olaraq xalça sərgisi və çay evi planlaşdırılıb.
Köç iki mərhələdə gerçəkləşir: 2025-ci ilin sonuna qədər 110 ailə, 2026-cı ilin ortasına qədər isə daha 170 ailə qayıdacaq. Ailələrə hazır evlər, torpaq payı, subsidiya və güzəştli kredit paketi təqdim olunur. Psixoloji dəstək və mina təhlükəsizliyi təlimləri məcburidir. Köç planı Dövlət Qaçqınkomu və Şərqi Zəngəzur Qazilah Parkı idarəsi tərəfindən icra edilir.
Əkin profilində pambıq, yonca, qarğıdalı və zəfəran əsas yer tutacaq. Zəfəran pilot sahəsində yüksək maya dəyəri sayəsində ixrac gəliri nəzərdə tutulur. Ayrıca 50 hektar qarğıdalı zolağı mal-qaranın yem bazasını möhkəmləndirəcək. Aqrologistika mərkəzi məhsulu 24 saat içində Füzuli hava limanına çatdıracaq.
Hazırda 1,2 MW-lıq günəş stansiyası işə salınıb, 2026-da güc 3 MW-a çatdırılacaq. Mini hidroqurğu bulaq suyunun təzyiq potensialından istifadə edərək 0,5 MW əlavə enerji istehsal edəcək. Enerji paylayıcı şəbəkə SCADA sistemi vasitəsilə idarə olunur. Evlərdə “ağıllı sayğac” tətbiq ediləcək.
Uzunmüddətli planda kənd Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun kənd təsərrüfatı klasterində su təminat nöqtəsi kimi aparıcı rol oynayacaq. Ekoturizm və rəqəmsal xidmət sektorlarının inkişafı yerli iqtisadiyyatı şaxələndirəcək. Ağıllı kənd infrastrukturu gəncləri kənddə saxlayaraq urbanizasiya təzyiqini azaldacaq. Kəndin geostrateji mövqeyi, ekoloji resursları və bərpa planı birlikdə dayanıqlı inkişafı təmin edəcək.
