Üçəm : Tibbi Elmdə Mənası, İstifadəsi

Azərbaycan dili tarixi, semantikası və leksik zənginliyi ilə seçilən dillərdən biridir. Hər bir söz, ifadə və termin özündə xalqın min illərlə formalaşan dünyagörüşünü, məişətini, sosial münasibətlərini və məkan anlayışını daşıyır. Bu zənginlikdə elə sözlər var ki, həm gündəlik həyatımızda rast gəlinir, həm də onların etimologiyası və dərin mənası haqqında çox insan ətraflı məlumata malik olmur. “Üçəm” sözü də məhz belə az rast gəlinən, lakin həm dilçilik, həm də məişət baxımından maraqlı leksik vahiddir. Bir çox insan üçün bu söz ilk baxışda anlaşılmaz və ya sadəcə say mənasında görünə bilər. Halbuki, “üçəm” termini, xüsusən də Azərbaycan folkloru, elmi və tibbi leksikonunda xüsusi mənaya malikdir.

“Üçəm” sözünün lüğəvi və izahlı mənası

“Üçəm” sözü Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində konkret və spesifik məna daşıyır. Əsasən biologiya və tibb terminologiyasında işlənən bu söz bir ana bətnində eyni vaxtda üç dölün – yəni üç uşağın dünyaya gəlməsini ifadə edir. Ədəbiyyatda və gündəlik nitqdə isə “üçəm” termini “üç əkiz” və ya “üçlük doğulan uşaqlar” şəklində də işlədilir. Lüğəvi mənada “üçəm” sözü adətən çoxluq bildirən və eyni vaxtda baş verən hadisəni, hadisənin “üç hissədən ibarət olduğunu” bildirir. Bəzən xalq dilində və dialektlərdə bu söz “üçlü doğulanlar”, “üç bacı-qardaş eyni gündə doğulan” mənasını da verir. İzahı daha sadə dillə belə aparmaq olar: bir qadının bir hamiləlikdə üç körpə dünyaya gətirməsinə “üçəm doğmaq”, bu cür uşaqlara isə “üçəm” deyilir.

Sözün etimologiyası və yaranma mənbəyi

“Üçəm” sözünün etimologiyası Azərbaycan dilindəki “üç” sayından və “əm” şəkilçisindən formalaşıb. Burada “üç” bildiyimiz kimi, say mənası verir. “Əm” isə ümumilikdə Azərbaycan dilində çoxluq, topluluq və bəzən aidlik bildirən şəkilçi funksiyasını daşıyır. Tarixi mənbələrdə, eləcə də klassik ədəbiyyatda bu sözün erkən dövrlərdə də istifadə olunduğuna rast gəlinir. Məsələn, XIX əsr folklorunda, şifahi xalq ədəbiyyatında və müxtəlif bölgələrin dialektlərində “üçəm” və ya “üçəm doğmaq” ifadələri qeydə alınmışdır. Söz kökü baxımından həm sadə, həm də şəffaf quruluşa malikdir: birbaşa “üç” rəqəmi və ona əlavə olunan “əm” şəkilçisi sözün tam və dəqiq məna qazanmasına səbəb olur. Türk dillərində və ümumiyyətlə Altay dil qrupunda bu tipli sözqurma üsullarına tez-tez rast gəlinir.

“Üçəm”in elmi və tibbi termin kimi işlənməsi

Bu söz əsasən tibb elminə, xüsusilə doğum və ginekologiya sahəsinə məxsus terminlərdən biridir. “Üçəm doğum” və ya “üçəm hamiləlik” tibbi terminologiyada “trigemini” (latınca: trigemini, ingiliscə: triplets) adlanır. Bir qadının eyni hamiləlik dövründə üç dölə sahib olması, onların eyni gündə dünyaya gəlməsi halları insan cəmiyyətində nisbətən nadir hadisədir. Statistik olaraq, hər 7000-8000 doğuşdan birində “üçəm” doğum qeydə alınır. Bu cür doğumlarda həm ana, həm də körpələr üçün əlavə tibbi diqqət və nəzarət tələb olunur. Tibb dilində “üçəm” doğuş bir qadının orqanizmində üç yumurtalığın eyni anda mayalanması və ya bir mayalanmış yumurtanın bölünməsi ilə baş verə bilər. Həm genetik, həm də bəzi hallarda hormon və müalicə faktorları bu tip doğuşlara səbəb ola bilər.

“Üçəm”in gündəlik dildə və folklorda işlənmə xüsusiyyətləri

Azərbaycanda xalq arasında “üçəm” termini əsasən təbii doğum hadisələri ilə bağlı işlədilir. Əksər bölgələrdə üç uşağın eyni gündə doğulması xüsusi sayılır, bu hadisə ailələrdə sevinclə qarşılanır və bəzi folklor ənənələrinə də yol açır. Bəzi regionlarda “üçəm” uşaqların bir-birinə bənzəməsi, aralarındakı mənəvi bağlılıq, ailəyə uğur gətirməsi kimi inamlar mövcuddur. Folklorda bu cür doğulan uşaqlara bəzən xüsusi adlar, ləqəblər qoyulur, onların gələcəyi ilə bağlı xalq arasında müsbət mifoloji baxışlar yaranır. Adət-ənənələrdə üçəm uşaqlar üçün fərqli şənliklər və toy adətləri də mövcud olmuşdur. Bəzi hallarda “üçəm” sözü şifahi ədəbiyyatda eyni gündə, eyni ildə, bəzən isə eyni ailədə baş verən üç mühüm hadisəyə də simvolik olaraq aid edilir.

“Üçəm”in müxtəlif dillərdə qarşılığı və beynəlxalq terminlər

Dünya dillərində “üçəm” üçün müxtəlif terminlər işlədilir. İngilis dilində bu uşaqlara “triplets”, rus dilində “тройняшки”, türk dilində “üçüz” deyilir. Latınca “trigemini” elmi termin kimi qəbul olunub. Beynəlxalq tibb leksikonunda bu hadisə “trigemini” və ya “multiple births – triplets” adlanır. Maraqlıdır ki, türk dilində “üçüz” sözü ilə Azərbaycan türkcəsindəki “üçəm” arasında həm leksik, həm də semantik fərqlər var. “Üçüz” daha çox genetik yaxınlığı, “üçəm” isə doğum prosesindəki eyniliyi önə çəkir. Qədim ərəb və fars mənbələrində isə bu hadisə “səlasə” və ya “se selevət” kimi təsvir olunub. Müasir dövrdə isə “üçəm” sözü həm Azərbaycan, həm də dünya tibb ədəbiyyatında öz yerini qoruyur.

“Üçəm” doğulan uşaqlar və onların xüsusiyyətləri

Üçəm uşaqlar, yəni eyni ana bətnində inkişaf edib bir gündə doğulan üç qardaş və ya bacı genetik və bioloji baxımdan bir sıra xüsusiyyətlərə malik olurlar. Onlar ya bir yumurtadan, ya da fərqli yumurtalardan inkişaf edə bilər. Eyni yumurtadan olan üçəmlər tamamilə oxşar olur (identik üçəm), müxtəlif yumurtalardan olanlarda isə bənzərlik fərqli səviyyədədir. Tibbi statistikaya əsasən, üçəm doğulan körpələrin çəkisi çox vaxt az olur və onlar bəzən inkubator və xüsusi qayğıya ehtiyac duyurlar. Azərbaycanda üçəm uşaqlar ailələrdə xüsusi sevinclə qarşılanır, onlar üçün xüsusi qayğı və himayə olunur. Uşaqlar böyüdükcə bir-biri ilə olan ünsiyyət və emosional bağlılıq daha güclü olur, bu da onların sosial və psixoloji inkişafına təsir göstərir.

Üçəm doğumun genetik və sosial səbəbləri

Üçəm doğumun baş verməsində əsas rol oynayan amillərdən biri genetik meyillikdir. Əgər ailədə, xüsusilə ana və ya ata xəttində ikiəm, üçəm və ya daha çox çoxlu doğum faktı varsa, gələcək nəsildə bu ehtimal daha yüksək olur. Bundan əlavə, hormonal müalicələr, sonsuzluq əleyhinə bəzi dərmanların qəbulu və süni mayalanma kimi tibbi müdaxilələr də üçəm doğum ehtimalını artırır. Sosial baxımdan isə üçəm doğum, bir çox ailə üçün həm fərəh, həm də müəyyən çətinliklər yarada bilər. Üç uşağın eyni vaxtda böyüdülməsi, ailə büdcəsinə və valideynlərin vaxtına təsir edir, lakin eyni zamanda ailədə sevinc və birlik hissini də gücləndirir.

“Üçəm” sözü ilə bağlı maraqlı faktlar və statistik göstəricilər

Üçəm doğum, dünyada və Azərbaycanda nadir baş verən hadisələrdəndir. Dünya statistikası göstərir ki, təbii yolla baş verən üçəm doğum hər 7000-9000 hamiləlikdən birinə təsadüf edir. Süni mayalanma və bəzi tibbi müdaxilələr nəticəsində isə bu rəqəm artır. Azərbaycan tarixində və folklorunda üçəm uşaqlar haqqında müxtəlif maraqlı hekayələr, əfsanələr və qeydlər mövcuddur. Bəzi tarixi mənbələrdə eyni ailədə bir neçə dəfə üçəm doğulan hallara rast gəlinir. Maraqlıdır ki, bəzi ailələr üçəm doğulduqda onların adlarında “üç” rəqəmi və ya ona işarə edən simvolik elementlərdən istifadə edirlər. Müasir dövrdə isə üçəm uşaqlar xüsusi qayğı və dövlət dəstəyi ilə böyüdülür, onların sosiallaşması üçün fərqli proqramlar hazırlanır.

“Üçəm” sözünün ədəbiyyatda və incəsənətdə işlənməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində “üçəm” sözü daha çox simvolik və bədii mənada işlədilir. Xalq nağıllarında, rəvayətlərdə və şeirlərdə bəzən üçəm qardaşlar və ya bacılar obrazı ilə rastlaşırıq. Bu, xalqın dünya görüşündə birliyin, harmoniyanın və ailə bağlarının rəmzi kimi çıxış edir. Teatr və kino sahəsində də üçəm obrazından maraqlı süjetlər qurulur. Həmçinin, müasir ədəbiyyatda və mediada üçəm doğum hadisələri ailə mövzusunda reportaj və publisistik yazıların da maraqlı mövzusudur. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, “üçəm” yalnız tibbi və elmi termin deyil, həm də mədəniyyətin bir hissəsidir.

“Üçəm” sözü Azərbaycan dilinin leksik sistemində həm termin, həm də məişət sözü kimi mühüm yer tutur. Onun həm elmi, həm tibbi, həm də folkloristik və məişət mənaları Azərbaycan cəmiyyətində dərin kök atıb. Bu söz, eyni vaxtda üç uşağın doğulması kimi nadir və xüsusi bir hadisəni ifadə etməklə yanaşı, həm də ailə, birlik və bərəkət simvolu kimi qəbul olunur. Sözün etimologiyası və tarixi inkişafı göstərir ki, “üçəm” xalqımızın düşüncəsində və dilində orijinal və bənzərsiz bir yerə sahibdir. Üçəm doğum hadisəsi yalnız tibbi yox, həm də sosial və mədəni aspektləri ilə hər zaman diqqət mərkəzindədir. Belə sözlər Azərbaycan dilinin canlı, zəngin və çoxqatlı strukturunun sübutudur və gələcək nəsillər üçün də dəyərli leksik irs olaraq qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar