XIX əsrin əvvəlləri Qafqaz tarixində böyük dəyişikliklər dövrü kimi yadda qaldı. Bu zaman baş verən hərbi qarşıdurmalar, xüsusilə də Rusiya imperiyasının bölgədə apardığı ekspansiya siyasəti, Cənubi Qafqazın siyasi və hərbi mənzərəsini kəskin şəkildə dəyişdirdi. Tərəflər arasında baş verən qarşıdurmalar təkcə hərbi məqsədlərlə məhdudlaşmır, həm də siyasi hegemonluq uğrunda mübarizənin ifadəsinə çevrilirdi. Həmin dövrdə Rusiya ilə Qacarlar arasında gedən savaşın əsas mərhələlərindən biri də Üçmüəzdin döyüşü idi. Bu döyüş, 1827-ci ilin sentyabr ayında baş verdi və iki imperiyanın Cənubi Qafqazdakı nüfuz savaşı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyırdı.
Üçmüəzdin döyüşü, Araz çayı hövzəsində baş verən önəmli hərbi toqquşmalardan biri kimi tarixə düşüb. Münaqişənin iştirakçıları Rusiya İmperiyasının ordu hissələri və Qacar dövlətinin sərhəd qoşunları idi. Rusiya tərəfi bu əməliyyatı genişmiqyaslı bir hərbi yürüşün tərkib hissəsi kimi həyata keçirdi. Döyüş təkcə lokal hərbi toqquşma deyil, həm də böyük strateji nəticələr doğuran hadisə oldu. Qacar tərəfi bu toqquşmaya yüksək hazırlıqla qatılmasına baxmayaraq, nəticədə ciddi itkilərlə geri çəkilməyə məcbur qaldı.
Tarixçilər bu döyüşü, II Rusiya-Qacar müharibəsinin dönüş nöqtələrindən biri kimi qiymətləndirirlər. Hərbi əməliyyatların gedişi və döyüşün nəticəsi bölgənin siyasi sərhədlərinin formalaşmasına birbaşa təsir göstərdi. Rusiya ordusunun bu zəfəri, sonrakı aylarda daha geniş ərazilərin işğalı üçün münbit şərait yaratdı. Üçmüəzdin döyüşünün təsirləri təkcə hərbi deyil, həm də diplomatik və sosial sahələrdə özünü göstərdi.
DÖYÜŞÜN TARİXİ KONTEXTİ
XIX əsrin əvvəlləri Cənubi Qafqaz üçün geosiyasi dəyişikliklərlə dolu bir dövr idi. Bölgədəki əsas güc mərkəzləri – Rusiya İmperiyası və Qacar dövləti – bu strateji ərazilərə nəzarət uğrunda davamlı mübarizə aparırdı. 1804–1813 və 1826–1828-ci illər arasında baş verən iki böyük Rusiya-Qacar müharibəsi bu rəqabətin nəticəsi idi. Üçmüəzdin döyüşü, ikinci müharibənin kritik mərhələlərindən biri kimi bu tarixi fonun içində baş verdi.
Rusiya imperiyası bu dövrdə Qafqazda möhkəmlənmək üçün hərbi yürüşlər həyata keçirirdi. Qacar dövləti isə bölgədəki mövqeyini qorumaq və itirdiyi əraziləri geri almaq niyyətində idi. Üçmüəzdin döyüşü bu iki qarşıt strategiyanın bir nöqtədə toqquşması nəticəsində baş verdi və bu mənada sadəcə hərbi deyil, siyasi baxımdan da həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi.
ÜÇMÜƏDZİNİN STRATEJİ ƏHƏMİYYƏTİ
Üçmüəzdin kəndi Araz çayı hövzəsində, strateji əhəmiyyətli bir mövqedə yerləşirdi. Bu ərazi həm Rusiya, həm də Qacar ordusu üçün logistik üstünlük təmin edirdi. Məhz bu səbəbdən, hər iki tərəf üçün Üçmüəzdinə nəzarət müharibənin nəticəsinə təsir edə biləcək vacib amil idi. Yol və rabitə xətləri baxımından da bölgə əhəmiyyətli mövqe daşıyırdı.
Rusiya ordusu bu ərazidə yerləşməklə Şərqi Anadoludan gələn qüvvələri nəzarətdə saxlamaq və İrəvan xanlığını tam ələ keçirmək planı qururdu. Qacar tərəfi isə Üçmüəzdində mövqe tutmaqla Rusiya irəliləyişini yavaşıtmaq və ətraf ərazilərdə dirəniş təşkil etmək istəyirdi. Bu baxımdan, döyüş strateji baxımdan hər iki tərəf üçün ölüm-dirim məsələsinə çevrildi.
DÖYÜŞƏ HAZIRLIQ PROSESİ
Döyüşdən əvvəl hər iki tərəf ciddi şəkildə hərbi hazırlıq görmüşdü. Rusiya ordusu təlimlər və mühəndis hazırlıqları ilə məşğul olur, logistik dəstəyi gücləndirirdi. General Paskeviçin rəhbərliyi ilə hərbi birləşmələr sistematik olaraq bölgəyə yönəldilir və hücum planları hazırlanırdı. Hədəf İrəvan istiqamətində hərbi üstünlük əldə etmək idi.
Qacar ordusu da bölgəyə əlavə qüvvələr göndərmişdi. İran tərəfi, xüsusilə sərhəd qoşunlarını gücləndirmiş və müdafiə istehkamları qurmuşdu. Lakin texniki təchizat və topçu dəstəyi baxımından Rusiyanın üstünlüyü açıq şəkildə hiss olunurdu. Rusiya tərəfi döyüş meydanına müasir silahlarla və döyüş taktiki dəstək sistemləri ilə gəlmişdi.
DÖYÜŞÜN GƏDİŞATI
Üçmüəzdin döyüşü 1827-ci ilin sentyabrında baş verdi. Rusiya ordusu səhər saatlarında hücuma keçdi və ilk mərhələdə sürətli irəliləyiş əldə etdi. İrəliləyən qüvvələr Qacar müdafiə xəttini yarmaq üçün artilleriyadan istifadə etdilər. İlk toqquşma saatlarla davam etdi və hər iki tərəf ağır itkilər verdi.
İran ordusu döyüşdə ciddi müqavimət göstərsə də, günortaya doğru üstünlük Rusiya tərəfinə keçdi. Ruslar taktiki manevrlərlə Qacar qüvvələrinin arxasına keçərək onları mühasirəyə almağa başladılar. Qacar ordusu təşkilatsız şəkildə geri çəkilməyə məcbur oldu və nəticədə döyüş meydanı Rusiya ordusunun nəzarətinə keçdi.
RUSİYA ORDUSUNUN TAKTİK ÜSTÜNLÜYÜ
Rusiya ordusu döyüş zamanı planlaşdırılmış hücum taktikaları ilə diqqət çəkdi. General Paskeviçin rəhbərliyi altında bölmələr arasında koordinasiya yüksək səviyyədə idi. Artilleriya və süvari birlikləri ilə infanteriya arasında effektiv əməkdaşlıq təmin olunmuşdu. Bu da döyüş meydanında çevik və təsirli hərəkət imkanı verdi.
Qacar ordusu isə bu çevik taktikalar qarşısında sarsıldı. Müxtəlif mövqelərdə yerləşdirilən rus artilleriyası düşmən sıralarını dağıtmaqla döyüşün taleyini müəyyənləşdirdi. Əlavə olaraq, rus ordusunun topçu bölmələri yüksək dəqiqliklə atəş açaraq Qacar müdafiəsini sarsıtdı və hücum tempini qorudu.
QACAR ORDUSUNUN GERİ ÇƏKİLMƏSİ
Döyüşün son mərhələsində Qacar qüvvələri ciddi təzyiq altında qaldı. Müdafiə xəttləri yarıldı və nəzarət itkisi baş verdi. Qacar komandanlığı döyüşü saxlamaq və yenidən təşkilatlanmaq üçün əmr versə də, əsgərlərin mənəvi-psixoloji durumu buna imkan vermədi. Əksər birliklər nizamsız şəkildə geri çəkilməyə başladı.
Geri çəkilmə zamanı çoxlu sayda hərbi texnika, silah və sursat Rusiya ordusunun əlinə keçdi. Eyni zamanda, rus tərəfi əsir götürülən əsgərləri və zabitləri müharibənin diplomatik kartı kimi istifadə etdi. Qacar ordusunun bu məğlubiyyəti gələcək döyüşlərdə motivasiya zəifliyinə səbəb oldu və müharibənin axarını dəyişdirdi.
SİYASİ VƏ DİPLOMATİK TƏSİRLƏR
Üçmüəzdin döyüşü yalnız hərbi nəticələrlə yekunlaşmadı, həm də ciddi siyasi nəticələr doğurdu. Döyüşdən sonra Rusiya bölgədə diplomatik təşəbbüsləri artırdı və İrəvan xanlığını tam nəzarətə almağa hazırlaşdı. Döyüş həmçinin, Türkmənçay müqaviləsinə gedən yolda mühüm mərhələ kimi qəbul edilir.
Qacar dövləti isə beynəlxalq aləmdəki nüfuzunu qorumaqda çətinlik çəkdi. Məsələn, Osmanlı və Avropa dövlətləri bu məğlubiyyətdən sonra İranın Qafqazda mövqeyinin zəiflədiyini daha açıq görməyə başladılar. Bu, bölgədə Rusiyanın diplomatik gücünü də artırdı və siyasi tarazlığı dəyişdi.
DÖYÜŞÜN TARİXİ YADDAŞDA YERİ
Üçmüəzdin döyüşü Azərbaycan, İran və Rusiya tarixşünaslığında fərqli rakurslardan araşdırılır. Bəzi tarixçilər bu döyüşü sadəcə hərbi əməliyyat deyil, bölgədə yeni sərhədlərin formalaşmasına səbəb olan həlledici hadisə kimi qiymətləndirirlər. Ərazi baxımından bu döyüş, sonradan baş verən geosiyasi dəyişikliklər üçün zəmin yaratdı.
Eyni zamanda, döyüşün yerli əhali üzərində də təsiri böyük oldu. Araz çayı boyunca yerləşən kəndlər boşaldı, insanlar müharibənin sərt nəticələri ilə qarşı-qarşıya qaldı. Bu hadisə, bölgənin sosial və demoqrafik strukturunu da dəyişdirdi və uzun müddət yaddaşlarda travma kimi qaldı.
CƏDVƏL – ÜÇMÜƏDZİN DÖYÜŞÜ İLƏ BAĞLI TARİXİ FAKTLAR
| Əsas Fakt | Təsvir | Tarixi Əhəmiyyəti |
|---|---|---|
| Döyüşün vaxtı | 1827-ci ilin sentyabr ayı | II Rusiya-Qacar müharibəsinin gedişində həlledici mərhələ |
| Döyüş yeri | Üçmüəzdin kəndi, Araz çayı ətrafı | Strateji baxımdan logistik üstünlük verən mövqe |
| Qarşı tərəflər | Rusiya İmperiyası vs. Qacar dövləti | İki imperiyanın Cənubi Qafqazda nüfuz savaşı |
| Rusiya komandanı | General İvan Paskeviç | Effektiv komanda idarəsi ilə qələbəyə rəhbərlik etdi |
| Döyüş nəticəsi | Rusiya ordusunun qələbəsi | İrəvan istiqamətində irəliləyişin açılması |
| Qacar ordusunun durumu | Geri çəkilməyə məcbur qaldı | Siyasi və psixoloji zəifləmə ilə nəticələndi |
| İtkilər | Hər iki tərəfdə yüksək | Həm əsgəri, həm də mülki əhali baxımından ciddi fəsadlar |
| Coğrafi təsir | Kəndlərin boşalması və əhali yerdəyişməsi | Sosial strukturun pozulmasına səbəb oldu |
| Diplomatik nəticələr | Türkmənçay müqaviləsinə yol açdı | Regionun siyasi xəritəsinin yenidən çəkilməsi |
| Tarixi yaddaş | Bölgə xalqlarının yaddaşında travma olaraq qaldı | Milli kimlik və müqavimət şüurunun formalaşmasında rol oynadı |
Üçmüəzdin döyüşü XIX əsrin ən mühüm və təsirli hərbi toqquşmalarından biri kimi tarixdə qalmağı bacardı. Bu hadisə sadəcə bir döyüş deyildi, həm də böyük siyasi oyunların, imperiyalararası maraqların və xalq talelərinin kəsişdiyi bir tarix anı idi. Qacar və Rusiya imperiyalarının Qafqaz uğrunda mübarizəsində bu döyüş hərbi baxımdan dönüş nöqtəsi, strateji baxımdan isə həlledici mərhələ kimi çıxış etdi. Rusiyanın əldə etdiyi qələbə, regionun siyasi xəritəsini dəyişdi və Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasına gedən prosesi sürətləndirdi.
Döyüş, hər iki tərəf üçün böyük insan və resurs itkilərinə səbəb oldu. Həm hərbi qulluqçular, həm də mülki əhali bu münaqişənin sərt nəticələri ilə üzləşdi. Bəzi kəndlər boşaldı, əhalinin sosial strukturu dağıldı və uzun illər yaddaşlardan silinməyəcək bir travma yaşandı. Bu toqquşma həm də Azərbaycan tarixində milli kimliyin və müqavimət iradəsinin formalaşmasında xüsusi yer tutdu.
Tarixçilər üçün Üçmüəzdin döyüşü həm arxiv faktlarının təhlili baxımından, həm də regionun müstəqillik və torpaq bütövlüyü mübarizəsinin anlaşılması yönündən olduqca dəyərlidir. Hadisənin nəticələri bir neçə nəsil boyunca bölgənin taleyinə təsir etdi. Döyüş meydanında baş verənlər yalnız həmin anın deyil, gələcəyin də mənzərəsini dəyişdi. Bu baxımdan Üçmüəzdin sadəcə bir döyüş yeri yox, həm də siyasi və ictimai keçidlərin simvolu oldu.
Ən Çox Verilən Suallar
Üçmüəzdin döyüşü 1827-ci ilin sentyabr ayında baş vermişdir. Bu döyüş II Rusiya-Qacar müharibəsinin əsas mərhələlərindən biri olmuş və hərbi baxımdan mühüm dönüş nöqtəsi hesab edilmişdir.
Döyüş Cənubi Qafqazda, Araz çayı yaxınlığında yerləşən Üçmüəzdin kəndi ərazisində baş vermişdir. Strateji əhəmiyyətə malik bu bölgə həm logistik, həm də hərbi mövqe baxımından önəmli idi.
Döyüşdə Rusiya İmperiyasının ordusu ilə Qacar dövlətinin hərbi birləşmələri qarşı-qarşıya gəlmişdir. Bu, iki imperiya arasında Cənubi Qafqaz uğrunda gedən genişmiqyaslı müharibənin bir hissəsi idi.
Rusiya ordusuna General İvan Paskeviç rəhbərlik edirdi. Onun peşəkar hərbi komandanlığı döyüşün gedişinə və nəticəsinə birbaşa təsir göstərmişdir.
Döyüş Rusiya ordusunun qələbəsi ilə başa çatmışdır. Qacar qoşunları geri çəkilmiş, Rusiya isə bu qələbədən istifadə edərək bölgədəki nəzarətini gücləndirmişdir.
Hər iki tərəf üçün ciddi insan itkiləri qeydə alınmışdır. Eyni zamanda mülki əhali də döyüşün yaratdığı fəsadlardan zərər görmüş, bəzi kəndlər tamamilə boşalmışdır.
Qacar ordusu texniki cəhətdən Rusiya ordusundan geri idi və döyüşdə koordinasiya zəifliyi göstərdi. Rusiya ordusunun güclü artilleriya dəstəyi və çevik taktikası Qacar ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi.
Döyüşdən sonra Rusiya bölgədəki üstün mövqeyini möhkəmləndirdi. Bu, sonradan imzalanacaq Türkmənçay müqaviləsinə aparan diplomatik mühitin yaranmasına səbəb oldu.
Üçmüəzdin döyüşü nəticəsində Rusiya Cənubi Qafqazda daha geniş əraziləri nəzarətə götürdü. Bununla da regionun siyasi sərhədləri yenidən formalaşdı.
Üçmüəzdin döyüşü Azərbaycan torpaqlarında baş verdiyi üçün milli yaddaşda xüsusi yer tutur. Bu döyüş bölgədəki siyasi dəyişikliklərə və xalqın taleyinə birbaşa təsir etmişdir.
