Uçot dərəcəsi istənilən ölkənin maliyyə bazarında pulun qiymətinin formalaşmasında əsas rol oynayan amillərdən biridir. İqtisadiyyatın əsas tənzimləyici mexanizmlərindən biri olan uçot dərəcəsi, Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına borc verdiyi faiz dərəcəsidir. Uçot dərəcəsinin artımı və ya azalması təkcə bank sektoruna deyil, bütövlükdə ölkənin makroiqtisadi sabitliyinə, inflyasiya səviyyəsinə və investisiya axınlarına təsir edir. Azərbaycanın iqtisadi reallığında uçot dərəcəsinin formalaşdırılması və tətbiqi, maliyyə sisteminin dayanıqlığını və iqtisadiyyatın inkişafını dəstəkləyən strateji alət kimi qiymətləndirilir.
Uçot Dərəcəsinin Tarixi İnkişafı
Uçot dərəcəsinin iqtisadi termin olaraq yaranması və təkamülü XIX əsrə təsadüf edir. Sənaye inqilabından sonra Avropa və Amerikada banklar arasında kredit münasibətlərinin inkişafı bu dərəcənin əhəmiyyətini artırdı. İlk olaraq İngiltərənin Bank of England-ı uçot dərəcəsini rəsmi iqtisadi siyasət aləti kimi tətbiq edib. SSRİ və postsovet məkanında isə uçot dərəcəsi yalnız müstəqillik illərində tam funksional məzmun kəsb edib. Azərbaycanda isə Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini ilk dəfə 1990-cı illərin əvvəllərində tətbiq etməyə başlayıb və o vaxtdan bəri bu dərəcə tədricən beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılıb.
Uçot Dərəcəsinin Mexanizmi və Funksiyası
Uçot dərəcəsi iqtisadiyyatın pul dövriyyəsini tənzimləyən mühüm mexanizmdir. Əgər Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini artırırsa, kommersiya bankları üçün borc götürmək bahalaşır və nəticədə iqtisadiyyatda pul kütləsi azalır, inflyasiya səviyyəsi aşağı düşür. Əksinə, uçot dərəcəsi azaldıqda banklar daha ucuz kredit cəlb edir, nəticədə iqtisadiyyatda pul kütləsi artır, istehlak və investisiya fəallığı yüksəlir. Uçot dərəcəsi yalnız faiz aləti deyil, həm də makroiqtisadi siyasətin ən təsirli rıçaqlarından biri hesab olunur. Mərkəzi Banklar uçot dərəcəsi vasitəsilə həm banklararası kredit bazarını, həm də əhalinin və sahibkarların maliyyə davranışlarını tənzimləyir.
Uçot Dərəcəsinin İnflyasiyaya və İqtisadi Artıma Təsiri
Uçot dərəcəsinin əsas missiyalarından biri inflyasiya səviyyəsini optimallaşdırmaqdır. İqtisadiyyat sürətlə böyüyəndə və inflyasiya riski artanda, Mərkəzi Banklar uçot dərəcəsini qaldırmaqla pulun əlçatanlığını məhdudlaşdırır. Bu addım inflyasiya təzyiqlərinin qarşısını almağa və makroiqtisadi sabitliyi qorumağa xidmət edir. Digər tərəfdən, iqtisadi fəallıq zəifləyəndə və durğunluq yarananda, uçot dərəcəsinin endirilməsi bazara əlavə likvidlik gətirir, investisiyaları stimullaşdırır və iqtisadi artımı dəstəkləyir. Bu balansın düzgün qurulması üçün Mərkəzi Bank iqtisadiyyatda baş verən tendensiyaları və proqnozları diqqətlə izləyir.
Uçot Dərəcəsinin Hesablanması və Təyini
Uçot dərəcəsinin müəyyən olunması kompleks iqtisadi və maliyyə göstəricilərinin təhlili əsasında həyata keçirilir. Burada əsas amillər kimi inflyasiya səviyyəsi, ümumi daxili məhsulun artım tempi, xarici ticarət balansı, pul dövriyyəsinin sürəti və beynəlxalq maliyyə bazarlarında baş verən proseslər nəzərə alınır. Aşağıdakı cədvəldə son illərdə Azərbaycanda uçot dərəcəsinin dinamikası əyani şəkildə göstərilir:
| İl | Uçot Dərəcəsi (%) | İllik İnflyasiya (%) | İqtisadi Artım (%) |
|---|---|---|---|
| 2017 | 15.00 | 12.9 | -0.2 |
| 2018 | 9.75 | 2.3 | 1.4 |
| 2019 | 7.50 | 2.4 | 2.2 |
| 2020 | 6.25 | 2.8 | -4.3 |
| 2021 | 6.25 | 6.7 | 5.6 |
| 2022 | 7.75 | 13.9 | 4.6 |
| 2023 | 8.25 | 9.5 | 5.0 |
Bu cədvəl göstərir ki, Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini iqtisadi və inflyasiya göstəricilərinə uyğun şəkildə tənzimləyir.
Uçot Dərəcəsinin İdarəetmədə Rolu
Uçot dərəcəsi Mərkəzi Bankın ən çevik idarəetmə alətidir. Qısa müddətdə iqtisadi göstəricilərdə dəyişiklik olduqda, bank bu dərəcəni artırmaq və ya azaltmaqla bazara təsir edir. Məsələn, inflyasiya proqnozdan yüksəkdirsə, dərəcənin artırılması, pul bazasının daraldılması məqsədilə tətbiq olunur. Əgər iqtisadiyyatda tənəzzül hiss olunursa, dərəcənin aşağı salınması ilə kreditlər əlçatan olur, iqtisadi fəallıq artır. Beləliklə, uçot dərəcəsinin dəyişməsi bank sektoru, sahibkarlar və əhali üçün vacib siqnaldır.
Beynəlxalq Təcrübədə Uçot Dərəcəsi
Dünyanın inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarında, xüsusən ABŞ, Avrozonada və Böyük Britaniyada uçot dərəcəsi iqtisadi proseslərin tənzimlənməsində əsas rol oynayır. ABŞ-da Federal Ehtiyat Sistemi (FED), Avropa Mərkəzi Bankı və İngiltərə Bankı öz uçot dərəcələrini qlobal maliyyə bazarlarında baş verən dəyişiklikləri nəzərə alaraq tez-tez yeniləyir. 2008-ci il maliyyə böhranı və 2020-ci ildə pandemiya dövründə uçot dərəcəsinin kəskin azaldılması kreditlərin əlçatanlığını artırmaq və iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq məqsədi daşıyırdı. Azərbaycanda isə beynəlxalq təcrübə nəzərə alınaraq, uçot dərəcəsinin müəyyən olunması milli reallıqlara uyğun aparılır.
Uçot Dərəcəsinin İqtisadi Aktorlara Təsiri
Uçot dərəcəsinin dəyişməsi müxtəlif iqtisadi subyektlərə fərqli təsir edir. Banklar üçün dərəcənin artması kreditlərin baha başa gəlməsi deməkdir, bu isə kredit faizlərinin yüksəlməsi və borcalanların maliyyə yükünün artması ilə nəticələnir. Sahibkarlar üçün kredit resurslarının qiyməti yüksəldiyindən investisiya və inkişaf planları çətinləşir. Əhalinin əksər hissəsi isə istehlak kreditlərinin faizində dəyişiklik hiss edir. Digər tərəfdən, uçot dərəcəsinin azalması bank kreditlərinin əlçatanlığını artırır, sahibkarlıq və istehlak fəallığını yüksəldir.
Uçot Dərəcəsi və Digər Faiz Alətləri
Uçot dərəcəsi mərkəzi bankın əsas pul siyasəti alətidir, lakin eyni zamanda repo dərəcəsi, depozit dərəcəsi, lombard dərəcəsi kimi əlavə alətlərlə birlikdə işləyir. Məsələn, repo əməliyyatları zamanı Mərkəzi Bank banklara müəyyən müddətlik kredit verir və burada faiz dərəcəsi uçot dərəcəsi ilə birbaşa bağlıdır. Depozit dərəcəsi isə kommersiya banklarının mərkəzi bankda saxladığı vəsaitlərə görə aldığı faizi göstərir. Hər bir alət uçot dərəcəsinə nisbətən bazara fərqli təsir edir.
Uçot Dərəcəsi və Valyuta Bazarları
Uçot dərəcəsinin dəyişməsi valyuta bazarına da təsir edir. Dərəcə artırılanda ölkəyə xarici investisiyalar axını sürətlənir, milli valyuta möhkəmlənir. Əksinə, dərəcə azaldılanda investorlar daha yüksək gəlir təklif edən digər ölkələrin bazarlarına yönəlir, nəticədə valyuta zəifləyə bilər. Azərbaycan şəraitində uçot dərəcəsinin düzgün tənzimlənməsi manatın sabitliyini qorumaq üçün vacibdir.
Uçot Dərəcəsinin Qrafik İzahlı Təhlili
Aşağıda uçot dərəcəsi ilə kredit aktivliyi arasındakı əlaqəni izah edən qrafik hissələrə bölünərək göstərilir:
- Uçot dərəcəsi ↑ → Kredit faizi ↑ → Kredit götürənlərin sayı ↓
- Uçot dərəcəsi ↓ → Kredit faizi ↓ → Kredit götürənlərin sayı ↑
- Kreditlərin əlçatanlığı artdıqda → İstehlak və investisiya xərcləri ↑ → İqtisadi artım sürətlənir
- Kreditlərin əlçatanlığı azaldıqda → İstehlak və investisiya xərcləri ↓ → İqtisadi artım zəifləyir
Bu mexanizm iqtisadiyyatın inkişaf dinamikasını balansda saxlamaq üçün daim tənzimlənir.
Uçot dərəcəsi hər bir ölkənin iqtisadi siyasətinin önəmli sütunlarından biridir. Azərbaycanda uçot dərəcəsinin peşəkar şəkildə idarə olunması, iqtisadi sabitliyin və dayanıqlı inkişafın təmin edilməsində həlledici rol oynayır. Qlobal bazarlarda baş verən dəyişikliklərə çevik reaksiya vermək üçün Mərkəzi Bank uçot dərəcəsi alətini daim yeniləyir və milli iqtisadi maraqları qoruyur. Gələcəkdə uçot dərəcəsinin idarə olunması daha çox rəqəmsal texnologiyalara əsaslanacaq və iqtisadiyyatın bütün iştirakçıları üçün şəffaf, anlaşıqlı bir vasitəyə çevriləcək. Bu alətin düzgün tətbiqi həm maliyyə sektorunun, həm də real sektorun inkişafı üçün zəruri şərtdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Uçot dərəcəsi Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına kredit verərkən tətbiq etdiyi əsas faiz dərəcəsidir və iqtisadiyyatda pulun qiymətini müəyyən edir.
Uçot dərəcəsi pul siyasətinin tənzimlənməsi, inflyasiyanın idarə olunması və maliyyə sabitliyinin qorunması üçün əsas alət hesab olunur.
Azərbaycanda uçot dərəcəsi birbaşa Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilir və mütəmadi olaraq yenilənir.
Uçot dərəcəsi artdıqda kommersiya bankları üçün kredit almaq bahalaşır, bu isə iqtisadiyyatda pul kütləsinin azalmasına və inflyasiyanın aşağı düşməsinə səbəb olur.
Dərəcə azaldıqda banklar üçün kreditlər ucuzlaşır, iqtisadi fəallıq və investisiya artır, lakin inflyasiya riski də yüksələ bilər.
Uçot dərəcəsinin artırılması inflyasiya təzyiqlərinin azalmasına, azaldılması isə inflyasiyanın yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Dərəcə artanda sahibkarlar üçün kredit resursları baha başa gəlir, dərəcə azalandasa investisiya imkanları genişlənir.
Uçot dərəcəsi yüksəldikdə milli valyutaya tələb artır, azaldıqda isə kapital axını baş verə bilər və valyuta zəifləyə bilər.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində uçot dərəcəsi iqtisadi tənzimləmə və pul siyasətinin əsas vasitələrindən biridir.
Gələcəkdə uçot dərəcəsinin idarə olunmasında rəqəmsal texnologiyalar və bazar proqnozlaşdırılması əsas rol oynayacaq.
