Azərbaycan dilinin zəngin leksik bazası gündəlik həyatın müxtəlif sahələrini ifadə etmək üçün çoxsaylı söz və ifadələrə malikdir. Bu sözlərdən biri də “ucqar” ifadəsidir. Dilimizdə geniş işlənən və çox zaman məkan, əlçatanlıq və sosial uzaqlığı təsvir etmək üçün istifadə olunan bu söz təkcə lüğəvi mənada deyil, həm də ictimai və mədəni səviyyədə müəyyən yük daşıyır. Ucqar anlayışı, coğrafi baxımdan uzaq olmaqla yanaşı, həm də sosial və texnoloji baxımdan mərkəzdən kənarda qalmaq, informasiya və xidmətlərə çıxış baxımından əlverişsiz mövqedə olmaq deməkdir. Azərbaycan cəmiyyətində bu söz müxtəlif dövrlərdə fərqli çalarlarla dəyərləndirilib və həm məcazi, həm də konkret mənalarda dildə geniş yer tutub. Bu anlayış həm də dilin necə sosial, mədəni və coğrafi reallıqları əks etdirdiyini göstərən nümunələrdəndir. Belə sözlərdən biri olaraq “ucqar” termini müasir azərbaycanlı üçün təkcə bir yerə işarə etmir, həm də həmin yerin imkanlarını, problemlərini və cəmiyyətlə əlaqəsini şərh edir.
“Ucqar” sözünün leksik mənası və qrammatik xüsusiyyətləri
“Ucqar” sözü Azərbaycan dilində sifət kimi işlənir və əsasən “uzaq”, “kənarda yerləşən”, “mərkəzdən aralı düşən” mənalarını bildirir. Bu söz həm məkanla, həm də zamanla bağlı işlədilə bilər. Məsələn, “ucqar kənd”, “ucqar bölgə”, “ucqar ərazi” kimi ifadələrdə konkret coğrafi uzaqlıq, “ucqar fikirlər”, “ucqar düşüncələr” kimi istifadə formalarında isə məcazi mənada ictimai və ya ideoloji uzaqlıq nəzərdə tutulur. Qrammatik baxımdan bu söz kök və şəkilçi baxımından sadə quruluşludur. “Uc” söz kökü qədim türkcədə “sərhəd”, “kənar” mənasını daşıyır. “-qar” isə artırma və genişləndirmə funksiyası daşıyan leksik formantdır. Bu formanın digər analoji sözlərdə də rast gəlinməsi (məsələn: “müqəddəs-qar”, “soyuq-qar”) onun qədim türk leksikasına məxsus olduğunu göstərir. Sözün müasir Azərbaycan dilində funksionallığı genişdir və fərqli nitq formalarında istifadə oluna bilər. O həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi nitqlərdə, həm publisistik, həm də bədii mətnlərdə işlənir və mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilir.
Etimoloji izah: “Ucqar” sözünün tarixi kökləri
“Ucqar” sözünün etimologiyası türk dillərindəki “uc” kökünə əsaslanır. Bu kök qədim türk runik yazılı abidələrində də öz əksini tapıb və əsasən “son”, “hüdud”, “uc nöqtə” mənasında işlədilib. Məsələn, Orxon-Yenisey abidələrində “uc yurt” ifadəsi ucda yerləşən, dövlətin sərhədindəki əraziləri təsvir edirdi. Bu isə onu göstərir ki, “uc” sözü sadəcə məkan deyil, həm də siyasi və mədəni sərhədləri ifadə edirdi. “Uc” ilə yanaşı gələn “-qar” hissəsi isə həmin məna yükünü gücləndirən morfemdir. Beləliklə, “ucqar” – “çox ucda yerləşən”, “tam kənarda olan” anlamını daşıyır. Bu termin orta əsr mənbələrində də tez-tez istifadə olunub, xüsusilə səyyah və coğrafiyaşünasların yazılarında müəyyən ərazilərin yerləşmə mövqeyini izah etmək üçün işlənib. Sovet dövründə isə bu söz daha çox ideoloji məna daşımağa başlayıb və bir çox hallarda inkişafdan geri qalan, diqqətdən kənarda qalan regionlar üçün istifadə olunmağa başlayıb. Beləliklə, “ucqar” sözü yalnız coğrafi mövqeni deyil, həm də sosial və iqtisadi vəziyyəti xarakterizə edən terminə çevrilib.
Məcazi mənada “ucqar”ın istifadəsi
Dilimizin zənginliyi ondadır ki, konkret sözlər çox zaman məcazi mənalarla da yüklənə bilir. “Ucqar” sözü də bu baxımdan istisna deyil. Məcazi istifadədə bu söz insanın təfəkkür, ideologiya və dünya görüşü baxımından da kənarda qalmasını ifadə edir. Məsələn, “ucqar düşüncəli adam” ifadəsi təkcə fiziki baxımdan deyil, həm də dünyagörüşü, baxış bucağı baxımından geridə qalmış insanı təsvir edir. Eyni zamanda “ucqar fikirlər” deyildikdə əsas ideoloji, sosial və ya mədəni axınlardan uzaq, orijinal və ya marginal yanaşmalar nəzərdə tutulur. Bu da “ucqar” sözünün yalnız məkan deyil, həm də məzmun və baxış kontekstində işlənməsinə imkan yaradır. Media və bədii ədəbiyyatda da “ucqar” sözünə tez-tez rast gəlmək olur. Yazıçı və şairlər bu termini bəzən rəmzi mənada, bəzən isə təhlil vasitəsi kimi istifadə edirlər. Bu isə bir daha sübut edir ki, sözün məcazi funksiyası onun dilimizdəki yaşarlığını və çoxqatlı mənalandırma potensialını artırır.
Cəmiyyət və “ucqar” anlayışı: Sosial kontekst
Azərbaycan cəmiyyətində “ucqar” anlayışı bir çox hallarda sosial fərqliliyi, imkan və resurslara bərabər çıxışın olmamasını ifadə edir. Xüsusilə kənd yerlərində və rayon mərkəzlərindən uzaqda yerləşən ərazilərdə yaşayan insanlar bu anlayışla tez-tez qarşılaşırlar. Dövlət və ictimai qurumların planlaşdırma sənədlərində “ucqar kəndlər”, “ucqar rayonlar”, “ucqar məktəblər” kimi terminlər işlədilir. Bu isə həmin bölgələrin infrastruktur, xidmət və inkişaf baxımından mərkəzdən geri qaldığını vurğulamaq üçün istifadə olunur. Bu mənada “ucqar” sözü təkcə coğrafi bir yerdə yerləşməni deyil, həm də ictimai ədalətin necə paylandığını göstərən göstəricidir. Ucqar bölgələrdə yaşayan insanlar informasiya, səhiyyə, təhsil və texnologiyaya çıxış baxımından məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Bu səbəbdən “ucqar” sözü bəzən bir növ ictimai haqsızlıq və diqqətsizlik rəmzi kimi də qəbul edilir. Eyni zamanda bu sözün cəmiyyətə təsiri onun dilimizdə niyə bu qədər geniş yer tutduğunu və fərqli kontekstlərdə niyə işlədildiyini daha yaxşı başa düşməyə imkan verir.
İncəsənətdə və ədəbiyyatda “ucqar” motivi
Ədəbiyyat və incəsənət dillə bağlı stereotipləri, simvolları və rəmzləri bəzən daha güclü şəkildə önə çıxarır. “Ucqar” sözü də bu baxımdan yazıçıların, şairlərin və rejissorların tez-tez müraciət etdiyi terminlərdən biridir. Azərbaycan ədəbiyyatında ucqar kəndlərdə baş verən hadisələr, həmin məkanların insan psixologiyasına və həyat tərzinə təsiri, eyni zamanda təbiətin sükutunda gizlənən dəyərlər bədii dillə təsvir edilir. Məsələn, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında, Sabir Rüstəmxanlının əsərlərində və digər yazıçıların hekayələrində ucqar kəndlər həyatın başqa reallığını təqdim edən fon kimi istifadə olunur. Burada “ucqar” təkcə coğrafi uzaqlıq yox, həm də sosial tənhalıq, insanın təbiətə yaxınlığı, cəmiyyətin əsas axınından uzaqlaşması kimi təqdim olunur. Kino sənətində də eyni mövzuya rast gəlmək mümkündür. Filmlərdə ucqar yerlər insan ruhunun sükutu, zamansızlıq və özünüdərk məkanı kimi təqdim olunur. Bu da göstərir ki, “ucqar” sözü yalnız real coğrafiya deyil, həm də mənəvi mühitin ifadəsidir.
Təhsildə və rəsmi sənədlərdə “ucqar” anlayışının istifadəsi
Azərbaycan Respublikasının rəsmi sənədlərində və qanunvericiliyində “ucqar” anlayışı hüquqi və inzibati çərçivədə dəqiq tərifləndirilir. Məsələn, Təhsil Nazirliyinin müəllimlərin işə qəbulu üzrə təlimatlarında ucqar kəndlərə çalışan müəllimlərə əlavə əməkhaqqı və güzəştlər nəzərdə tutulur. Eyni zamanda bir sıra dövlət proqramlarında ucqar ərazilərdə yaşayanlar üçün sosial təminatlar, infrastrukturun yaxşılaşdırılması və sahibkarlıq təşviqləri göstərilir. Bu rəsmi sənədlərdə “ucqar” termini birbaşa hüquqi status daşıyır və konkret coğrafi bölgələri əhatə edir. Məsələn, “ucqar kənd” statusu olan yaşayış məntəqələrinin siyahısı hər il yenilənir və bu siyahıya daxil olan kəndlərin sakinləri müəyyən güzəştlərdən istifadə edə bilirlər. Bu da göstərir ki, “ucqar” anlayışı təkcə dil deyil, eyni zamanda idarəetmə və planlaşdırma prosesində də istifadə edilən strateji termindir. Eyni zamanda bu anlayış təhsil, səhiyyə, nəqliyyat və digər sahələrdə prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi baxımından vacib funksiyanı yerinə yetirir.
“Ucqar” sözü Azərbaycan dilində təkcə sifət deyil, həm də cəmiyyətin strukturunu, dilin poetikasını və ictimai münasibətləri ifadə edən dərin semantik və sosial yükləməyə malik bir anlayışdır. O, həm konkret məkanları, həm də sosial təbəqələşməni təsvir edir. Dilin gücü ondan ibarətdir ki, bir sözlə bütöv bir vəziyyəti və ya halı ifadə etmək mümkündür. “Ucqar” da belə sözlərdəndir. Bu termin vasitəsilə coğrafi məsafə ilə yanaşı sosial məsafə də ifadə olunur. Onun həm ədəbiyyatda, həm incəsənətdə, həm də rəsmi sənədlərdə geniş istifadəsi bu sözün gücünü və aktuallığını göstərir. İnsanların, xüsusilə gənclərin bu anlayışı daha dərindən dərk etməsi dilə və cəmiyyətə münasibətin də formalaşmasına kömək edər. “Ucqar” termini bizi təkcə bir yerə deyil, həm də o yerin sosial vəziyyətinə, tarixçəsinə və orada yaşayan insanların həyatına aparan bir pəncərə kimi çıxış edir.
Ən Çox Verilən Suallar
“Ucqar” sözü Azərbaycan dilində “uzaqda yerləşən”, “mərkəzdən kənarda olan”, “əlçatmaz” mənasında işlədilən sifətdir.
Söz qədim türk dillərinə aiddir. “Uc” – kənar, sərhəd; “-qar” – artırıcı şəkilçidir. Birlikdə “çox uzaq yer” mənasını verir.
Bu ifadə mərkəzdən uzaqda yerləşən, nəqliyyat və sosial xidmətlər baxımından əlverişsiz olan kəndlərə işarə edir.
Bəli. Məcazi mənada “ucqar düşüncə”, “ucqar fikir” kimi ifadələrdə cəmiyyətdən və əsas axınlardan uzaq mövqe nəzərdə tutulur.
“Ucqar” Azərbaycan dilində sifət kimi istifadə olunur.
Sinonimlərə “uzaq”, “əlçatmaz”, “kənarda yerləşən”, “sərhəd” və “təcrid olunmuş” daxildir.
Ədəbiyyatda bu söz insanın tənha həyatı, cəmiyyətlə uzaqlığı və təbiətlə yaxınlığı kontekstində işlədilir.
Dövlət sənədlərində ucqar kəndlərə çalışanlara güzəştlər, əlavə sosial dəstək və infrastruktur üstünlükləri nəzərdə tutulur.
“Mərkəzi”, “əldə olan”, “əlçatan” sözləri “ucqar”ın antonimləri kimi çıxış edir.
Bu anlayış sosial imkanlara bərabər çıxışın olmaması, mərkəzləşmə və inkişafdan kənarda qalmaq vəziyyətini göstərir.
