Ucqar Kəndlər: Sosial Rifah, Əhalinin Məşğulluğu

Azərbaycanın zəngin təbiəti, qədim tarixi və mədəni müxtəlifliyi ölkənin hər bir bölgəsində özünü göstərir. Lakin bu müxtəliflik yalnız şəhər mərkəzləri və rayon mərkəzləri ilə məhdudlaşmır. Dağların qoynunda, meşələrin kənarında, çayların qırağında yerləşən ucqar kəndlər də bu coğrafi və mədəni zənginliyin ayrılmaz hissəsidir. Ucqar kənd anlayışı təkcə coğrafi uzaqlığı deyil, həm də infrastrukturdan, sosial xidmətlərdən, texnoloji imkanlardan və informasiya axınından uzaq qalmaq mənasını verir. Bu kəndlər bir tərəfdən mədəni mirasın qorunması baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyırsa, digər tərəfdən iqtisadi, sosial və idarəetmə problemləri ilə üz-üzə qalıb. Son illərdə dövlətin və qeyri-hökumət təşkilatlarının bu istiqamətdə atdığı addımlar, kəndlərin inkişaf potensialını ön plana çıxarsa da, bir çox hallarda hələ də geridə qalan reallıqlar mövcuddur. Bu reallıqların dərindən təhlili, ucqar kəndlərin cəmiyyətə və iqtisadiyyata olan təsiri, həmin bölgələrin sosial rifahı, təhsili və səhiyyəsi ilə bağlı ciddi məsələlərin araşdırılması ölkə üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Ucqar kənd anlayışının mənası və meyarları

Ucqar kənd dedikdə, inzibati mərkəzdən və əsas nəqliyyat yollarından uzaqda yerləşən, az əhalisi olan, sosial xidmətlərə məhdud çıxışı olan yaşayış məntəqələri nəzərdə tutulur. Bu kəndlər əsasən dağlıq və dağətəyi ərazilərdə yerləşir və adətən əlverişsiz iqlim, relyef və torpaq şəraiti ilə xarakterizə olunur. Azərbaycan Statistika Komitəsinin və Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin təqdim etdiyi hesabatlara əsasən, kəndlərin ucqar hesab edilməsi üçün bir neçə meyar mövcuddur. Bunlara əhalinin sayının 1000 nəfərdən az olması, təhsil və tibb müəssisələrinin olmaması və ya minimal olması, nəqliyyat əlçatanlığının zəifliyi və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına çıxışın aşağı səviyyəsi daxildir. Bu göstəricilər həmçinin beynəlxalq təşkilatların regionların inkişafını ölçmək üçün istifadə etdiyi metodologiyalara da uyğundur. Belə kəndlərdə demoqrafik tənəzzül, yəni gənc əhalinin şəhərlərə axını səbəbindən kəndlərin yaşlı əhali ilə dolması, əhalinin sayı və yaş strukturu baxımından da fərqlilik yaradır.

Nəqliyyat və infrastruktur məsələləri

Ucqar kəndlərdə yaşamağın ən böyük çətinliklərindən biri yol və nəqliyyat problemləridir. Kəndlərə gedən yolların bəziləri torpaq və çınqıl örtüklü, bəzi yerlərdə isə ümumiyyətlə yol yoxdur. Dağlıq bölgələrdə qış aylarında qar və buz səbəbilə yollar tam bağlanır, bu da təcili tibbi yardım və ərzaq tədarükü kimi həyati xidmətlərin göstərilməsini çətinləşdirir. Həmçinin, kəndin əsas magistral yollardan uzaqlığı onun bazarlara, təhsil və səhiyyə mərkəzlərinə çıxışını əngəlləyir. Əksər hallarda kəndlərdə nə avtobus, nə də marşrut xətləri fəaliyyət göstərir. Bu səbəbdən kənd sakinləri şəxsi avtomobilə malik deyilsə, qonşu kəndlərə və rayonlara getməkdə böyük çətinlik yaşayırlar. Elektrik enerjisi, içməli su, kanalizasiya və qaz xətlərinin çəkilməsi də ucqar kəndlərdə ya zəif səviyyədə həyata keçirilib, ya da ümumiyyətlə yoxdur. Müasir dövrdə rabitə və internet infrastrukturunun olmaması isə həmin ərazilərin informasiya cəmiyyətindən kənarda qalmasına səbəb olur.

Təhsil sahəsindəki problemlər və perspektivlər

Ucqar kəndlərdə təhsilin keyfiyyəti və davamlılığı ciddi problemlərlə üzləşir. Bir çox kənddə məktəb binaları köhnədir, istilik sistemləri işləmir, dərs vəsaitləri çatışmır və müəllim heyətində çatışmazlıqlar var. Gənc müəllimlər bu kəndlərdə işləmək istəmir, çünki əməkhaqqı aşağıdır və yaşayış şəraiti qənaətbəxş deyil. Təhsil Nazirliyinin 2023-cü il hesabatına əsasən, ucqar kənd məktəblərində şagird sayı ilbəil azalır, nəticədə bəzi məktəblər bağlanır və ya birləşdirilir. Bu isə uşaqların qonşu kəndlərdəki məktəblərə uzaq məsafələri qət etməsini zəruri edir. Eyni zamanda, internet və texnologiyaya çıxışın zəifliyi distant təhsilin də tətbiqini mümkünsüz edir. Lakin dövlət son illərdə “Kənd məktəblərinin inkişaf proqramı”, “Müəllimlərin kəndlərə cəlb edilməsi təşəbbüsü” və “Elektron təhsilin yayılması” kimi layihələrlə bu sahədə müəyyən irəliləyişlər əldə edib. Hələlik isə bu təşəbbüslər tammiqyaslı və dayanıqlı nəticə verməyib.

Səhiyyə xidmətlərinə çıxışın vəziyyəti

Ucqar kəndlərdə səhiyyə sahəsində vəziyyət daha da kritikdir. Əksər kəndlərdə tibb məntəqələri fəaliyyət göstərmir, olanlar isə ya uzun illərdir təmir olunmayıb, ya da kadr və tibbi avadanlıq çatışmazlığı ilə üzləşir. Təcili yardım xidmətləri adətən rayon mərkəzindən çağırılır, bu isə gecikmələrə və bəzən həyati təhlükə doğuran hallara səbəb olur. Tibbi xidmətlərin əlçatan olmaması hamilə qadınlar, yaşlılar və xroniki xəstəliyi olanlar üçün ciddi risklər yaradır. Peyvəndləmə kampaniyalarının çatdırılması, sanitariya xidmətləri və ilkin yardım proqramları ya çox gec həyata keçirilir, ya da ümumiyyətlə keçmir. Bəzi layihələr çərçivəsində səyyar tibb briqadalarının təşkili, tibbi təchizat qutularının göndərilməsi və onlayn tibbi konsultasiya sistemlərinin yaradılması nəzərdə tutulsa da, ucqar kəndlərdə rabitənin zəifliyi bu cəhdlərin effektivliyini azaldır. Səhiyyə sahəsində dayanıqlı və kompleks yanaşmaya ehtiyac var ki, bu da yalnız texniki infrastrukturla deyil, həm də sosial dəstək proqramları ilə mümkün olacaq.

Sosial rifah və əhalinin məşğulluğu

Ucqar kəndlərdə yaşayan əhalinin əsas məşğulluq sahəsi kənd təsərrüfatıdır. Lakin məhsuldarlığın aşağı olması, bazarlara çıxış imkanlarının məhdudluğu və texnologiyaya çıxışın zəifliyi bu fəaliyyətin rentabelliyini azaldır. Əmək bazarında alternativlərin olmaması nəticəsində gənclər kütləvi şəkildə şəhərlərə üz tutur. Bu da kəndlərin tədricən boşalmasına, əhalinin yaşlanmasına və kənd həyatının davamlılığının pozulmasına səbəb olur. Sosial yardım proqramları olsa da, əksər hallarda bu yardımlar müvəqqəti ehtiyacları qarşılayır, dayanıqlı sosial inkişaf yaratmır. Əlillər, ahıllar və çoxuşaqlı ailələr üçün sosial xidmətlərin mövcudluğu çox zəifdir. İş yerlərinin olmaması sosial gərginliyin yaranmasına, qeyri-rəsmi və təhlükəli əmək şəraitində işləməyə məcbur qalmağa səbəb olur. Məşğulluğun artırılması üçün kənd təsərrüfatı ilə yanaşı kiçik sənaye müəssisələrinin təşkili, toxuculuq, konservləşdirmə və kənd turizminin inkişafı kimi alternativ sahələrin təşviqinə ciddi ehtiyac var.

Mədəniyyətin qorunması və kənd turizmi potensialı

Ucqar kəndlər təkcə sosial və iqtisadi problemlərlə deyil, eyni zamanda zəngin mədəni irslə də seçilir. Bu kəndlərdə qorunub saxlanmış qədim adət-ənənələr, folklor nümunələri, dialektlər, milli geyimlər və kulinariya xüsusiyyətləri Azərbaycan mədəniyyətinin canlı nümunələridir. Təəssüf ki, gənclərin şəhərlərə axını və kəndlərin boşalması bu dəyərlərin unudulmasına səbəb olur. Dövlətin Mədəniyyət Nazirliyi və bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları bu irsi qorumaq üçün mədəniyyət evləri, kitabxanalar və etnoqrafik muzeylər yaratmağa çalışır. Eyni zamanda, kənd turizmi – yəni “agruturizm” və “etnoturizm” sahəsindəki təşəbbüslər həmin kəndlərin iqtisadi canlanmasına da töhfə verə bilər. Lakin bunun üçün infrastruktura, tanıtım siyasətinə və sahibkarlıq təşviqlərinə ciddi ehtiyac duyulur. Yerli camaatın bu sahədə maarifləndirilməsi və gənclərin kənddə qalmağa həvəsləndirilməsi üçün xüsusi proqramlar hazırlanmalıdır.

1. Ucqar kənd anlayışının tərifi və meyarları
   • Əhalisinin az olması (1000 nəfərdən az)
   • İnfrastruktur çatışmazlığı
   • Təhsil və səhiyyə müəssisələrinin məhdudluğu
   • İnformasiya-kommunikasiya imkanlarının zəifliyi
2. Nəqliyyat və infrastruktur çətinlikləri
   • Yol çatışmazlığı və mövsümi keçilməzlik
   • Nəqliyyat vasitələrinin olmaması
   • Su, qaz, elektrik və kanalizasiya problemləri
   • İnternet və mobil rabitənin zəifliyi
3. Təhsil sahəsində vəziyyət
   • Məktəb binalarının fiziki köhnəlməsi
   • Müəllim çatışmazlığı
   • Şagird sayının azalması
   • Distant təhsilin mümkünsüzlüyü
4. Səhiyyə xidmətlərinin məhdudluğu
   • Tibb məntəqələrinin yoxluğu və ya bərbad vəziyyətdə olması
   • Təcili yardımın gecikməsi
   • Tibbi avadanlıq və ixtisaslı kadr çatışmazlığı
   • Peyvənd və sanitariya xidmətlərinin zəif təşkili
5. Əhalinin məşğulluğu və sosial rifahı
   • Əsas məşğulluq sahəsi: kənd təsərrüfatı
   • İşsizlik və alternativ sahələrin yoxluğu
   • Gənclərin miqrasiyası
   • Sosial yardım proqramlarının məhdudluğu
6. Mədəni irs və kənd turizmi potensialı
   • Adət-ənənələrin qorunması
   • Folklor, milli geyim, ləhcə və kulinariya mədəniyyəti
   • Kənd turizmi (etnoturizm, agruturizm) üçün imkanlar
   • Təşviq və tanıtım tədbirlərinin əhəmiyyəti
7. İnnovasiyalar və rəqəmsal imkanlar
   • Smart kənd modelləri
   • Günəş enerjisi, telemedisin, onlayn təhsil və bazarlar
   • Rəqəmsal maliyyə və dövlət xidmətlərinə çıxış
   • Yerli icmaların rəqəmsal maarifləndirilməsi
8. Dövlət proqramları və gələcək planlar
   • “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”
   • “Azərbaycan 2030: sosial rifah modeli”
   • Subsidiya, güzəştli kredit və stimul paketləri
   • Yerli idarəetmə və ictimai nəzarət mexanizmləri

İnnovativ yanaşmalar və rəqəmsal həllərin rolu

Ucqar kəndlərin inkişafında innovasiyalar və rəqəmsal texnologiyalar mühüm rol oynaya bilər. Smart kənd modelləri, günəş enerjili rabitə şəbəkələri, onlayn tədris və telemedisin xidmətləri həmin kəndlərin əsas problemlərini həll etmək üçün potensial vasitələrdir. Dünya Bankı və BMT-nin bir sıra proqramlarında ucqar kəndlərin rəqəmsal çevrilməsi üçün maliyyə və texniki dəstək nəzərdə tutulur. Azərbaycan hökuməti də “Rəqəmsal Azərbaycan 2030” strategiyası çərçivəsində kəndlərin rəqəmsallaşdırılmasına xüsusi önəm verir. Elektron hökumət xidmətlərinə çıxışın genişləndirilməsi, kənd sahibkarları üçün onlayn bazarların yaradılması, rəqəmsal maliyyə xidmətlərinin tətbiqi bu kəndləri informasiya cəmiyyətinə daha yaxın edə bilər. Amma bütün bu təşəbbüslər yalnız koordinasiyalı və yerli icmalarla əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirilərsə, real nəticə verə bilər. Texnologiya insan kapitalı ilə dəstəklənmədikdə dayanıqlı inkişaf yaratmır.

Dövlət proqramları və gələcək perspektivlər

Azərbaycan dövləti ucqar kəndlərin inkişafı üçün bir sıra xüsusi proqramlar və strategiyalar qəbul edib. “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”, “Kəndlərin bərpası və dayanıqlı inkişafı strategiyası”, “Azərbaycan 2030: sosial rifah modeli” kimi sənədlərdə bu məsələ xüsusi yer tutur. Hədəf – kəndlərin yalnız yaşayış məntəqəsi kimi deyil, iqtisadi və mədəni mərkəzə çevrilməsi, gənclər üçün cazibədar məkan olmasıdır. Bunun üçün subsidiya və güzəştli kredit proqramları, kənd müəllimlərinə və həkimlərinə stimul paketləri, yerli özünüidarəetmənin gücləndirilməsi kimi addımlar atılır. Gələcəkdə bu proqramların icrası üçün daha geniş cəmiyyət iştirakçılığı və monitorinq mexanizmlərinin qurulması vacibdir. Sivil cəmiyyətin, icmaların, yerli idarəetmənin və beynəlxalq tərəfdaşların bu prosesə cəlb olunması uzunmüddətli uğurun əsas şərtidir. İnkiaf yalnız tikinti və təmir layihələri ilə yox, sosial və mədəni dəyişikliklər, əhalinin motivasiyası və təşəbbüskarlığı ilə mümkündür.

Ucqar kəndlər Azərbaycanın ən unudulmuş, lakin ən qiymətli sərvətlərindən biridir. Bu kəndlərdə yaşanan çətinliklər təkcə həmin ərazilərin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin sosial ədalət və bərabərlik baxımından hansı mərhələdə olduğunu göstərir. Yolların çəkilməsi, məktəblərin bərpası, tibb məntəqələrinin yaradılması vacib addımlardır. Amma əsas məsələ – insanların o kəndlərdə yaşamaq istəməsini təmin etməkdir. Bunun üçün mədəni, iqtisadi və sosial təşviqlər bir-biri ilə əlaqəli şəkildə tətbiq edilməli, hər kəndin spesifik ehtiyacları nəzərə alınmalıdır. Ucqar kəndlərin boşalması təkcə coğrafi məkanın yox olması deyil, həm də mədəni yaddaşın, ailə dəyərlərinin və sosial tarazlığın dağılması deməkdir. Bu prosesin qarşısını almaq üçün vətəndaş cəmiyyəti, dövlət və media birgə çalışmalı, hər bir kənd üçün fərdi inkişaf xəritəsi hazırlanmalıdır. Hər kəndə yalnız xəritədəki nöqtə kimi yox, yaşayan, nəfəs alan bir orqanizm kimi baxmaq lazımdır. Bu baxış tərzi bizi dayanıqlı və ədalətli cəmiyyətə aparacaq.

Ən Çox Verilən Suallar