2020-ci ilin payızında Azərbaycan tarixinin ən həlledici və önəmli mərhələlərindən biri baş verdi. 44 gün davam edən Vətən müharibəsi illərlə davam edən işğal və qeyri-sabitliyin sona çatmasının əsasını qoydu. Azərbaycanın beynəlxalq hüquq normalarına və ərazi bütövlüyünə əsaslanan mövqeyi, həm cəbhədə əldə olunan uğurlar, həm də diplomatik platformalarda dəqiq və məqsədyönlü fəaliyyət sayəsində öz bəhrəsini verdi. Məhz bu səbəbdən, noyabrın 10-da imzalanan Üçtərəfli Bəyanat yalnız atəşkəs sənədi olmaqla məhdudlaşmadı, bölgədə yeni siyasi reallıqlar və dayanıqlı sülhün əsas hüquqi bazası kimi qəbul olundu.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Ermənistan Respublikasının baş naziri Nikol Paşinyan və Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin arasında əldə olunan razılaşma regional təhlükəsizlik üçün həlledici rol oynadı. Bu bəyanat regionda sabitliyin və iqtisadi inkişafın təmin edilməsi üçün əsas addım oldu. Münaqişə zonasında atəşin dayandırılması və hərbi əməliyyatların tamamilə bitməsi minlərlə insanın həyatının qorunmasına və məcburi köçkünlərin doğma yurdlarına qayıtmasına imkan yaratdı.
Üçtərəfli Bəyanat eyni zamanda, işğaldan azad olunmuş torpaqların Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması və bu ərazilərdə dövlət suverenliyinin bərpası baxımından həlledici sənəd oldu. Azərbaycan ordusunun peşəkarlığı və əzmi ilə paralel şəkildə həyata keçirilən diplomatik danışıqlar nəticəsində əldə olunan sənəd regionda yeni siyasi və iqtisadi platformanın əsasını qoydu. Bu bəyanat, həmçinin, beynəlxalq hüququn, BMT və digər nüfuzlu təşkilatların qəbul etdiyi qətnamələrin faktiki icrasına şərait yaratdı.
Münaqişənin həllinə dair əldə olunan razılaşmalar təkcə hərbi deyil, həm də humanitar, iqtisadi və sosial baxımdan ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Bölgədə nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin bərpası, kommunikasiyaların açılması yeni imkanlar yaradıb. Eyni zamanda, sülhməramlı kontingentin yerləşdirilməsi və Ermənistan silahlı qüvvələrinin çıxarılması sülh və təhlükəsizlik baxımından mühüm addım idi. Hazırda Üçtərəfli Bəyanat regionda sabitliyin, təhlükəsizliyin və qarşılıqlı əməkdaşlığın rəmzi kimi qiymətləndirilir.
Bəyanatın İmzalanmasının Tarixi Konteksti
2020-ci ilin sentyabrında başlanan Vətən müharibəsi Azərbaycan üçün milli birliyin, xalq-dövlət həmrəyliyinin və hərbi-diplomatik uğurların göstəricisi oldu. 44 gün ərzində Azərbaycan Ordusu bir neçə rayon və strateji yüksəklikləri işğaldan azad etdi. Qısa müddətdə əldə olunan bu qələbə beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası istiqamətində prinsipial iradəsinin təcəssümü idi.
Müharibənin son həftələrində Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyi çıxılmaz vəziyyətə düşdü. Azərbaycanın müasir silahlardan, yeni hərbi strategiyalardan uğurla istifadə etməsi Ermənistanı danışıqlara məcbur etdi. Noyabrın 10-da Rusiya Federasiyasının vasitəçiliyi ilə əldə olunan razılaşma regionda yeni tarixi mərhələnin əsasını qoydu. Bəyanatın imzalanması Azərbaycan üçün siyasi və diplomatik qələbə olmaqla yanaşı, bölgədə uzunmüddətli sülh üçün zəmin yaratdı.
Ərazi Bütövlüyünün Bərpası və Qaytarılan Rayonlar
Üçtərəfli Bəyanata əsasən, Azərbaycan 20 noyabr 2020-ci ilədək Ağdam, 15 noyabradək Kəlbəcər və 1 dekabradək Laçın rayonlarını heç bir döyüşsüz geri aldı. Bu rayonlar işğal altında olduğu müddətdə böyük dağıntılara və insan itkisinə məruz qalmışdı. Artıq bu bəyanatla həmin ərazilərin tam bərpası və yenidənqurulması üçün şərait yaradıldı.
Qarabağ bölgəsinin böyük hissəsinin hərbi əməliyyatlarsız, yalnız diplomatik yolla azad olunması Azərbaycan diplomatiyasının, siyasi rəhbərliyinin və xalqın birliyinin nəticəsidir. Qaytarılan rayonlarda Azərbaycan dövlətinin suverenliyi bərpa olundu və məcburi köçkünlərin geri qayıtması üçün real imkanlar yarandı.
Sülhməramlıların Yerləşdirilməsi və Sülh Mexanizmi
Bəyanata görə, Rusiya Federasiyasının 1960 nəfərdən ibarət sülhməramlı kontingenti Dağlıq Qarabağdakı təmas xətti və Laçın dəhlizi boyunca yerləşdirildi. Sülhməramlılar bölgədə atəşkəsin pozulmasının qarşısını almaq, təhlükəsizlik və sabitliyi təmin etmək məqsədilə fəaliyyət göstərirlər. Sülhməramlıların yerləşdirilməsi ilə bölgədə etimad və qarşılıqlı inam mühitinin yaradılması məqsədilə beynəlxalq müşahidə və nəzarət mexanizmi qurulmuş oldu.
Sülhməramlıların bölgədə qalma müddəti 5 il müəyyən edilib və tərəflərdən biri xitam vermək istəmədikcə bu müddət avtomatik olaraq uzadılır. Bu, atəşkəs rejiminin uzunmüddətli qorunmasına və bölgədə sülhün dayanıqlılığına təminat verir.
Atəşkəs və Silahlı Qüvvələrin Çıxarılması
Bəyanatın əsas müddəalarından biri hərbi əməliyyatların tam və qəti dayandırılması, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılması oldu. Bu addım münaqişə zonasında yeni qarşıdurmaların qarşısını aldı və regionda dayanıqlı sülh üçün əsas şərtə çevrildi.
Erməni silahlı birləşmələrinin çıxarılması və ərazilərin Azərbaycanın nəzarətinə keçməsi üçün sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi paralel aparıldı. Bu proses atəşkəsin davamlı və səmərəli olmasına, həmçinin humanitar böhranın qarşısının alınmasına kömək etdi.
Laçın Dəhlizi və Yeni Hərəkət Marşrutunun Planlaşdırılması
Üçtərəfli Bəyanata əsasən, Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin etmək üçün Laçın dəhlizi Rusiya sülhməramlılarının nəzarətinə verildi. Dəhliz 5 km enində müəyyənləşdirildi və Şuşa şəhərinə toxunmamaq şərtilə təşkil olundu. Azərbaycan bu dəhliz üzrə vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin təhlükəsiz hərəkətinə zəmanət verir.
Tərəflər növbəti illərdə yeni hərəkət marşrutunun inşası və gələcəkdə həmin marşrutun qorunması üçün Rusiya sülhməramlılarının yer dəyişməsi məsələsini razılaşdıracaqlar. Bu, bölgədə kommunikasiya və logistikanın dayanıqlılığı üçün vacib addımdır.
Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin Qayıdışı
Bəyanatın mühüm bəndlərindən biri də BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının nəzarəti altında qaçqın və məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına qayıdışının təmin edilməsidir. On minlərlə insanın evlərinə qayıtması üçün hüquqi və praktiki imkanlar yaradılıb.
Bu, təkcə humanitar deyil, həm də sosial-iqtisadi və mədəni baxımdan bölgənin tam bərpasına və əhalinin rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş addımdır. Məcburi köçkünlərin doğma torpaqlarına qayıdışı bölgənin demoqrafik və iqtisadi inkişafına da təkan verir.
Hərbi Əsirlərin, Girovların və Cəsədlərin Mübadiləsi
Bəyanat humanitar məsələlərə xüsusi önəm verir. Münaqişə zamanı saxlanılan hərbi əsirlərin, girovların və cəsədlərin tərəflər arasında mübadiləsi nəzərdə tutulur. Bu addım müharibənin sosial-psixoloji fəsadlarının aradan qaldırılması və qarşılıqlı humanitar münasibətlərin qurulması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Mübadilə mexanizmi tərəflər arasında etimadın artırılması, regionda yeni insani münasibətlərin yaranması və gələcək əməkdaşlığın qurulması üçün mühüm addım hesab olunur.
Nəqliyyat və İqtisadi Əlaqələrin Bərpası
Üçtərəfli Bəyanat bölgədə bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpasını nəzərdə tutur. Ermənistan Azərbaycan və Naxçıvan arasında nəqliyyat dəhlizinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Bu, regionda iqtisadi canlanmanın, yeni investisiya layihələrinin və ticarət əlaqələrinin bərpası üçün real imkanlar yaradır.
Nəqliyyat dəhlizləri üzrə nəzarət Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinə həvalə olunub. Eyni zamanda, tərəflərin razılığı ilə Naxçıvanı Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirən yeni kommunikasiya xətləri inşa olunacaq. Bu layihələr regionun strateji əhəmiyyətini və Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafını artıracaq.
Cədvəl: Üçtərəfli Bəyanatın Əsas Maddələri
| Maddə | Qısa məzmun |
|---|---|
| 1 | Atəşin və hərbi əməliyyatların tam dayandırılması |
| 2 | Ağdam rayonunun Azərbaycana qaytarılması |
| 3 | Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsi |
| 4 | Sülhməramlıların müddəti və uzadılması qaydası |
| 5 | Atəşkəsə nəzarət üzrə mərkəzin yaradılması |
| 6 | Kəlbəcər və Laçın rayonlarının Azərbaycana qaytarılması, Laçın dəhlizi |
| 7 | Qaçqınların və məcburi köçkünlərin geri qayıdışı |
| 8 | Hərbi əsirlərin və cəsədlərin mübadiləsi |
| 9 | Bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası, Naxçıvan dəhlizi |
Üçtərəfli Bəyanat Azərbaycan tarixində, regionun təhlükəsizlik arxitekturasında və beynəlxalq hüququn təntənəsində yeni mərhələnin başlanğıcıdır. Bu sənəd uzun illər davam edən işğala və qarşıdurmaya son qoyaraq, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etdi. Qazanılan uğurlar təkcə hərbi cəbhədə deyil, diplomatik platformalarda da özünü göstərdi və beynəlxalq hüquq normaları faktiki reallığa çevrildi.
Bəyanat bölgədə sülh, təhlükəsizlik və iqtisadi inkişaf üçün möhkəm zəmin yaratdı. Məcburi köçkünlərin doğma yurdlarına qayıtması, ərazilərin bərpası və yeni nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin açılması sosial-iqtisadi tərəqqinin əsas şərtlərindəndir. Sülhməramlı missiyanın fəaliyyəti, humanitar mübadilə mexanizmləri və atəşkəs rejiminin qorunması bölgədə sabitliyi təmin etdi.
Azərbaycanın strateji maraqları, milli təhlükəsizliyi və suveren hüquqları Üçtərəfli Bəyanat vasitəsilə bir daha təsdiqləndi. Bu sənəd beynəlxalq hüququn prinsiplərinə və Azərbaycanın tarixi ədalətinə əsaslanaraq, regionda sabit və dayanıqlı sülhün təminatına çevrildi. Hazırda ölkədə aparılan yenidənqurma və bərpa işləri, ictimai və iqtisadi inkişaf məhz bu mühüm sənədin reallığa çevrilməsinin nəticəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üçtərəfli Bəyanat – Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin tərəfindən 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanmış sənəddir. Bu bəyanat 44 günlük Vətən müharibəsinin sonunda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə hərbi baxımdan son qoydu. Sənəddə atəşkəsin elan edilməsi, işğal altındakı rayonların Azərbaycana qaytarılması, sülhməramlıların yerləşdirilməsi və iqtisadi-nəqliyyat əlaqələrinin bərpası öz əksini tapıb. Üçtərəfli Bəyanat regionda uzunmüddətli sülh və sabitliyin təminatçısı kimi qəbul edilir.
Əsas məqsəd Dağlıq Qarabağ və ətraf ərazilərdə hərbi əməliyyatların tam dayandırılması, ərazi bütövlüyünün bərpası və bölgədə sülhün təmin olunmasıdır. Bundan başqa, bəyanat qaçqın və məcburi köçkünlərin geri qayıtması, iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası, sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi kimi vacib humanitar və təhlükəsizlik tədbirlərini nəzərdə tutur. Həmçinin, atəşkəs rejiminə nəzarət, hərbi əsirlərin və cəsədlərin mübadiləsi də sənəddə təsbit olunub.
Üçtərəfli Bəyanata əsasən Ağdam, Kəlbəcər və Laçın rayonları heç bir döyüş olmadan Azərbaycana qaytarıldı. Bu rayonlar illərdir işğal altında idi və onların qaytarılması Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasında mühüm rol oynadı. Qaytarılan ərazilərdə dövlət suverenliyi tam bərpa olundu. Bununla yanaşı, Qarabağda bir sıra şəhər və kəndlər də azad edildi.
Rusiya Federasiyasının 1960 nəfərlik sülhməramlı kontingenti Dağlıq Qarabağda və Laçın dəhlizində yerləşdirilib. Onların əsas funksiyası atəşkəsin qorunması, tərəflər arasında insidentlərin qarşısının alınması, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunmasıdır. Sülhməramlılar bölgədə sabitliyin və etimadın bərpasında da əhəmiyyətli rol oynayır. Eyni zamanda, humanitar dəstək və nəzarət tədbirləri həyata keçirirlər.
Laçın dəhlizi Dağlıq Qarabağla Ermənistanı birləşdirən əsas kommunikasiya yoludur. Dəhliz 5 km enində müəyyənləşdirilib və Rusiya sülhməramlılarının nəzarətindədir. Azərbaycan bu dəhliz vasitəsilə həm mülki, həm də iqtisadi yüklərin təhlükəsiz hərəkətinə zəmanət verir. Bu dəhliz Qarabağda yaşayan erməni əhalinin Ermənistanla əlaqəsini təmin edir.
Bəyanata əsasən, məcburi köçkün və qaçqınların doğma yurdlarına qayıdışı BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının nəzarəti altında həyata keçirilir. Proses mərhələli və təhlükəsiz şəkildə aparılır. Qayıdanlar üçün dövlət tərəfindən yeni infrastruktur yaradılır və yaşayış üçün lazımi şərait təmin olunur. Bu addım bölgənin sosial və iqtisadi dirçəlişinə də böyük töhfə verir.
Tərəflər arasında qarşılıqlı etimadın gücləndirilməsi üçün hərbi əsir və girovların, eləcə də cəsədlərin mübadiləsi həyata keçirilir. Bu proses humanitar prinsiplərə uyğun, beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanaraq aparılır. Mübadilə həm insan hüquqlarının qorunmasına, həm də yeni insidentlərin qarşısının alınmasına xidmət edir. Prosesdə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi də iştirak edir.
Bəyanata əsasən, bölgədə bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir. Ermənistan Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında dəhlizin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Yeni nəqliyyat xətlərinin inşası, ticarət və logistikanın bərpası iqtisadi inkişafa təkan verir. Nəqliyyat nəzarəti Rusiyanın sərhəd xidmətinə həvalə olunub.
Rusiya sülhməramlıları bölgədə 5 il müddətinə yerləşdirilib. Müddətin bitməsinə 6 ay qalmış tərəflərdən biri müddətin uzadılmasına qarşı çıxmazsa, qalma müddəti növbəti 5 ilə avtomatik uzadılır. Bu mexanizm bölgədə sabitlik və sülh üçün uzunmüddətli təminat yaradır. Sülhməramlıların fəaliyyəti razılaşmalara uyğun tənzimlənir.
Üçtərəfli Bəyanat regionda uzun illər davam edən münaqişəyə siyasi və hüquqi baxımdan son qoydu. Sənəd sülh və təhlükəsizliyin təmin olunması, ərazi bütövlüyünün bərpası və yeni iqtisadi imkanların açılması üçün əsas yaradır. Bu bəyanat beynəlxalq hüququn aliliyini və Azərbaycanın suverenliyini təsdiqlədi. Hazırda bölgədə sabitlik və inkişaf üçün əsas hüquqi baza kimi çıxış edir.
Bu dəhliz Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında birbaşa əlaqəni təmin edir. Dəhliz vasitəsilə vətəndaşlar, yük və nəqliyyat vasitələri maneəsiz hərəkət edə bilirlər. Bu, iqtisadi, sosial və strateji baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Layihə həm də regionda inteqrasiya və əməkdaşlıq imkanlarını artırır.
Bəyanatda atəşkəsin pozulmasının qarşısını almaq, tərəflər arasında insidentlərin qarşısını almaq üçün sülhməramlılar və nəzarət mexanizmi yaradılıb. Həmçinin, bölgədə insidentlərin dərhal qarşısının alınması və tərəflər arasında dialoqun saxlanılması üçün atəşkəsə nəzarət mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bu tədbirlər dayanıqlı sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasına zəmin yaradır.
