Udqunma Çətinliyi: Simptomları, Diaqnostikası

İnsan orqanizmində ən əsas və zəruri fizioloji proseslərdən biri udqunmadır. Udqunma – yemək, içmək, danışıq zamanı və hətta tüpürcəyin udulması üçün gündə yüzlərlə dəfə təkrar olunan refleks hərəkətdir. Adi hallarda bu proses düşünülmədən, asan və ağrısız baş verir. Lakin bəzən insanlar udqunma zamanı müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşırlar. Həkim dilində bu problem “disfagiya” adlanır və istər uşaq, istərsə də böyük yaş qrupunda rast gəlinə bilər. Udqunma çətinliyi insan həyat keyfiyyətinə, qidalanmasına, ümumi sağlamlığına və psixoloji durumuna birbaşa təsir göstərir. Sadə bir refleksin pozulması bəzən ciddi xəstəliklərin xəbərçisi ola, bəzən də psixoloji və ya sinir sisteminə bağlı müvəqqəti narahatlıq ola bilər. Cəmiyyətimizdə bu problem haqqında danışmaq çox vaxt utanılacaq, gizlədiləcək və ya diqqətdən kənar sayılır. Lakin erkən diaqnostika və düzgün yanaşma udqunma çətinliyinin həm ağırlaşmasının, həm də psixoloji gərginliyin qarşısını alır. Məqalədə udqunma çətinliyinin səbəbləri, simptomları, diaqnostikası, müalicə yolları və sosial psixoloji təsirləri dərindən təhlil edilir.

Udqunma prosesi və normal fiziologiya

Udqunma aktı insan orqanizmində kompleks və bir neçə mərhələdən ibarət bir refleks prosesidir. Bu hərəkət ağız boşluğunda başlayır, boğaz, udlaq və qida borusundan keçərək qidanın və ya mayenin mədəyə ötürülməsi ilə başa çatır. Udqunma zamanı dil, damaq, boğaz əzələləri və udlaq, eləcə də sinir sistemi sıx koordinasiyada işləyir. İlk mərhələdə qida ağızda çeynənərək yumşaldılır, dilin köməyi ilə udlağa ötürülür. İkinci mərhələdə reflektor şəkildə qida və ya maye udlaqdan qida borusuna, oradan isə mədəyə keçir. Bu prosesdə həm sinir sistemi (xüsusilə baş və onurğa beyni sinirləri), həm də bir çox əzələ qrupları iştirak edir. Normalda bu akt saniyənin bir hissəsi qədər tez və problemsiz icra olunur. Orqanizmin bu funksiyası genetik olaraq proqramlaşdırılıb və doğulduqdan dərhal sonra aktivləşir. Hər hansı bir mərhələdə baş verən pozuntu isə udqunma çətinliyi, ağrı, boğulma və ya digər ağırlaşmalara səbəb ola bilər.

Udqunma çətinliyinin əsas səbəbləri

Udqunma çətinliyinin səbəbləri geniş spektri əhatə edir və həm orqanik, həm də funksional pozuntular nəticəsində yaranır. Ən çox rast gəlinən səbəblər arasında aşağıdakılar xüsusi yer tutur:

• Sinir sistemi xəstəlikləri: İnsult, beyin şişləri, Parkinson xəstəliyi, amiotrofik lateral skleroz (ALS), dağınıq skleroz kimi mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri udqunma refleksinin pozulmasına səbəb ola bilər.
• Udlaq və qida borusu problemləri: Boğaz və ya qida borusunun iltihabı (faringit, ezofagit), şişlər, poliplər, daralmalar, udlaq və qida borusunda travmalar, yanıq və ya xarici cisim udulması.
• Əzələ xəstəlikləri: Miasteniya, miopatiyalar, əzələ distrofiyaları kimi xəstəliklərdə əzələ zəifliyi udqunma prosesini çətinləşdirir.
• Qocalıq və yaşla bağlı dəyişikliklər: Yaşlı insanlarda əzələ zəifliyi, tüpürcəyin azalması, dişsizlik udqunmanı çətinləşdirə bilər.
• Psixoloji faktorlar: Həyəcan, stress, depressiya, panik atak kimi hallar bəzən heç bir orqanik səbəb olmadan udqunma çətinliyinə səbəb olur.
• Digər səbəblər: Allergik reaksiyalar, bəzi dərmanların yan təsirləri, baş-boyun nahiyəsində aparılmış cərrahi əməliyyatlar və ya radioterapiya da disfagiyaya gətirib çıxara bilər.

Hər bir halda səbəbin düzgün və vaxtında müəyyənləşdirilməsi problemin effektiv həllinin əsas şərtidir.

Udqunma çətinliyinin simptomları və diaqnostikası

Udqunma çətinliyinin simptomları təkcə qida və ya maye udmaqda yaranan narahatlıqla məhdudlaşmır. Xəstələr çox zaman boğazda “nə isə qaldı” hissi, qidanın keçməsində ağrı, öskürək, boğulma, tez-tez su içmək ehtiyacı, bəzən isə qidanın burundan və ya nəfəs borusuna keçməsi kimi hallardan şikayət edirlər. Uşaq və yaşlılarda qidanı ağızda saxlamaq, uzun müddət çeynəmək, udduqdan sonra öskürmək, bəzən isə birdən-birə nəfəs darlığı yaranması tipik əlamətlər sırasındadır. Xəstələr tez-tez yeməkdən qaçmağa, qidalanmanı azaltmağa və bəzən arıqlamağa başlayırlar. Udqunma çətinliyi uzun müddət davam etdikdə qida çatışmazlığı, susuzluq, bədəndə vitamin-mineral defisitləri, ümumi zəiflik və immun sisteminin zəifləməsi baş verir.

Diaqnoz üçün həkim ilk növbədə ətraflı anamnez toplayır, xəstənin şikayətlərini dinləyir və fiziki müayinə aparır. Daha sonra, boğaz və qida borusunun endoskopiyası, rentgen müayinəsi, kontrastlı qida borusu şəkli, sinir sistemi testləri və lazım gəldikdə əlavə laborator analizlər tətbiq olunur. Uşaqlarda və yaşlılarda udqunma refleksinin müşahidəsi və qiymətləndirilməsi xüsusi yanaşma tələb edir. Bəzi hallarda logoped, nevroloq, otorinolarinqoloq və digər ixtisas həkimlərinin birgə konsultasiyası vacib olur.

Müalicə prinsipləri və gündəlik həyatda düzgün yanaşma

Udqunma çətinliyinin müalicəsi səbəbdən və xəstənin ümumi vəziyyətindən asılı olaraq fərqli yanaşmalar tələb edir. Əgər disfagiyanın səbəbi orqanik, yəni boğazda və ya qida borusunda anatomik problem, şiş, polip, daralma və ya iltihabdırsa, ilkin olaraq bu səbəbin aradan qaldırılması əsasdır. Bəzi hallarda cərrahi müdaxilə, stent yerləşdirilməsi, şiş və ya yad cismin çıxarılması, iltihab əleyhinə terapiya tətbiq edilir. Sinir sistemi xəstəlikləri nəticəsində yaranan udqunma çətinliyində əsas məqsəd əsas xəstəliyin müalicəsi və əzələlərin işləkliyinin bərpasıdır. Logopedik terapiya və xüsusi məşqlər, udqunma texnikasının öyrədilməsi bəzi xəstələr üçün faydalı olur.

Psixoloji səbəbli disfagiyada psixoterapiya, psixoloji dəstək və bəzən antidepresant və ya sakitləşdirici dərmanlar istifadə edilə bilər. Gündəlik həyatda qidanı xırda hissələrlə, yumşaq və duru formada qəbul etmək, yemək zamanı dik oturmaq, yeməyi tələsmədən, yaxşı çeynəyərək udmaq, tez-tez su içmək və boğazı nəmləndirmək köməkçi tədbirlər sayılır. Əgər udqunma çətinliyi ciddi və davamlıdırsa, bəzi hallarda qidalanma borusu və ya digər alternativ üsullarla xəstənin qidalanması təşkil edilir. Yaşlılarda və uşaqlarda vəziyyətin diqqətlə izlənməsi, əlavə sağlamlıq problemlərinin qarşısının alınması, ailənin və yaxınların dəstəyi çox önəmlidir.

Psixoloji və sosial təsirlər

Udqunma çətinliyi yalnız fiziki problem deyil, həm də psixoloji və sosial problemlərə yol aça bilər. Xəstələr yemək zamanı narahatlıq, qorxu və ya utanma hissi keçirir, ictimai yerlərdə yeməkdən imtina edir, tez-tez tək yeməyə üstünlük verirlər. Bu, sosial təcridə, depressiyaya və həyat keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Xüsusilə uşaqlarda və yaşlılarda bu hal onların inkişafına, sosial münasibətlərinə və özünə inamına təsir edir. Ailələr və yaxınlar xəstəyə dəstək olmalı, onun qidalanmasını nəzarətdə saxlamalı, emosional yükü azaltmaq üçün psixoloji rahatlıq yaratmalıdırlar. Həmçinin, təhsil müəssisələrində, sosial müəssisələrdə və ictimai tədbirlərdə bu problemə anlayışla yanaşılması, peşəkarların dəstəyi ilə inteqrasiyanın təmin edilməsi vacibdir.

Udqunma çətinliyi – disfagiya – insan həyatında böyük rol oynayan və bəzən ciddi tibbi və sosial fəsadlara səbəb olan bir problemdir. Hər yaşda və istənilən şəraitdə rast gələ biləcək bu hal, vaxtında düzgün diaqnoz və müalicə ilə nəzarət altına alına və xəstənin həyat keyfiyyəti yaxşılaşdırıla bilər. Əsas məsələ problemin səbəbini vaxtında müəyyənləşdirmək, peşəkar həkim məsləhəti və dəstəyi almaqdır. Qidalanma mədəniyyətinin və vərdişlərinin düzgün formalaşdırılması, ailə və cəmiyyətin xəstəyə anlayışla yanaşması və sosial dəstəyin gücləndirilməsi həm fiziki, həm də psixoloji sağalma üçün önəmlidir. Hər bir insan və ailə udqunma çətinliyi ilə qarşılaşdıqda, bu problemin həllinin mümkün olduğunu bilməli, vaxtında tədbir görməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar