“Üfüq” gündəlik dilin ən tanış, lakin ən çoxqatlı mənalara sahib sözlərindən biridir. Hər kəsin gözünün önündə səma ilə yerin sanki toxunduğu xətt kimi görünür, amma eyni söz bir insanın dünyagörüşünü, perspektivini və hədəflərini də ifadə edir. Coğrafiyada üfüq yerli müşahidəçinin dayandığı nöqtədə torpaq və ya dəniz səthinin səma ilə kəsişdiyi görünən sərhəddir. Astronomiyada üfüq koordinat sisteminin təməl müstəvisidir, səma cisimlərinin hündürlüyü məhz bu müstəviyə görə ölçülür. Dilçilikdə sözün ərəb mənşəli kökü və müxtəlif törəmələri onu həm məcazi, həm də terminoloji sahədə işlək edir. Fotoqrafiya və təsvir sənətində üfüq xəttinin düzgün qurulması kompozisiyanın sabitliyinə birbaşa təsir göstərir. Dənizçilik və aviasiyada “üfüq” yalnız mənzərə yox, həm də oriyentir, hətta uçuş alətlərindən birinin adıdır. Psixoloji və ictimai müstəvidə üfüq insanın baxış dairəsini, dəyişikliklərə açıq olmasını, yeni imkanları görmə qabiliyyətini simvolizə edir. Təqvim ənənələrində günəşin üfüqdən doğması və batması vaxt ölçməsinin və mərasimlərin ritmini formalaşdırır. Müşahidəçinin hündürlüyü, havanın şəffaflığı və işıq qırılması üfüq xəttinin görünməsinə təsir edən əsas amillərdir. Beləliklə, üfüq yalnız uzaqda çəkilmiş xətt deyil, bilikdən ədəbiyyata qədər bir çox sahəni birləşdirən anlayışdır.
Etimologiya və leksik mənalar
“Üfüq” sözü ərəb mənşəlidir; klassik mənbələrdə “ufuq” formasında “yan, tərəf, göy üzü ilə yerin sərhədi” mənalarını ifadə edir. Azərbaycan dilində bu kökdən həm isim olan “üfüq”, həm də sifət olan “üfüqi” (yəni horizontal) işlənir. Eyni kök türkcədə “ufuk”, farscada “ufuq/ufuğ” kimi formalaşıb. Əsas leksik məna gözlə görünən sərhəd xətti olsa da, söz çoxdan məcazi qat qazanıb.
Məcazi istifadədə “üfüq” insanın baxış dairəsi, intellektual sərhədləri, gələcəyə yönəlik perspektivi deməkdir. “Üfüqü genişlənmək”, “yeni üfüqlər açmaq” deyildikdə bilik və imkanların artması nəzərdə tutulur. Rəsmi-texniki sahələrdə “üfüq xətti”, “üfüq bucağı”, “üfüqi istiqamət” terminləri geniş yayılıb. Bu çeviklik sözün həm elm, həm də ədəbiyyat üçün əlverişli semantik sahə yaratdığını göstərir.
Coğrafi və astronomik üfüq
Coğrafi baxımdan üfüq müşahidəçinin dayandığı nöqtədə yer səthinin görünən sərhədidir. Yer kürəsinin kürəvi forması səbəbindən həqiqi üfüq xətti həmişə müşahidəçi ilə səmanın kəsişdiyi kimi görünür, lakin əslində bu, görmə bucağının limitidir. Səthin hündürlüyü artdıqca üfüq daha uzağa çəkilir. Sakit dənizdə bu effekt aydın hiss olunur.
Astronomiyada üfüq yerli horizontal müstəvi ilə müəyyən edilir və yüksəklik (hündürlük) koordinatının sıfır səviyyəsini təşkil edir. Ulduzun və ya Günəşin hündürlüyü üfüqdən sayılır, azimut isə üfüqdə istiqamət bucağıdır. Atmosferdə işığın sınması görünən üfüqü bir qədər “yuxarı qaldırır”, buna görə də ulduzlar həqiqidən bir qədər yuxarı görünə bilər. Bu düzəlişlər müşahidə cədvəllərində nəzərə alınır.
Dənizçilik və aviasiyada üfüq
Dənizçilər üçün üfüq təbii oriyentirdir. Sextantla üfüq xəttinə nisbətlə Günəşin və ya ulduzun hündürlüyü ölçülür və koordinatlar təxmini hesablanır. Gözün hündürlüyü artdıqca dəniz üfüqünə qədər olan məsafə artır; bu praktiki məlumat keşik çəkən dənizçi üçün nəzarət perimetrini müəyyənləşdirir. Havanın bulanıqlığı və dalğa hündürlüyü görünüşü zəiflədə bilər.
Aviasiyada “süni üfüq” və ya “attitude indicator” adlı uçuş aləti təyyarənin gövdəsinin üfüqi müstəviyə nisbətdə döyüşünü və meylini göstərir. Görüş məsafəsi azaldıqda pilot bu alətlə orientasiya edir. Uçuşun təhlükəsizliyi üçün təbii üfüq xəttinə güvənmək yetərli deyil; yüksək sürətdə optik illüziyalar yarana bilər. Alətlər dəqiqliyi və pilotun təlimi əsas amildir.
Fotoqrafiya və təsvir sənətində üfüq xətti
Fotoqrafiyada üfüq xəttinin yerləşməsi kadrın balansını müəyyən edir. Xəttin əyri düşməsi tamaşaçıda narahatlıq yaradır, məqsədli deyilse təsviri zəiflədir. “Üçdəbir qaydası”na görə üfüq xəttini kadrın tam ortasına deyil, yuxarı və ya aşağı üçdəbirinə yerləşdirmək kompozisiyanı dinamik edir. Sakit mənzərələrdə isə mərkəzləşdirmə də işləkdir, öncəki obyektlər tarazlığı qoruyursa.
Rəssamlıqda perspektiv təsvirinin əsas elementlərindən biri də üfüq xəttidir. Vanishing point adlanan yoxolma nöqtələri üfüqdə yerləşir və paralel xətlər orada birləşirmiş kimi görünür. Şəhər mənzərələrində “skaylayn” tez-tez üfüq xətti ilə qarışdırılır, halbuki skaylayn binaların siluetidir. Üfüq isə həmişə yer-səma sərhədinin optik təsviridir.
Psixoloji və metaforik mənalar
Məcazi müstəvidə üfüq insanın dünyagörüşünün sərhədidir. “Üfüqü dar” ifadəsi çevik düşünməyən, yeni ideyalara qapalı olan insanı təsvir edir. “Üfüqlərini genişləndirmək” isə bilik, təcrübə və münasibətlər şəbəkəsini artırmaq deməkdir. Karyera planlamasında “yeni üfüqlər” ifadəsi hədəf transformasiyasını və inkişaf mərhələsini motivasiya edir.
Psixologiyada perspektiv hissi motivasiya və rifahla bağlıdır. İnsan özünün gələcək üfüqünü nə qədər aydın görürsə, qərarlarını bir o qədər ardıcıl verir. Təhsil və səyahət təcrübələri üfüqü genişləndirən güclü vasitələr sayılır. Mədəniyyətlərarası təmaslar stereotipləri zəiflədir və baxış dairəsini böyüdür.
Dilçilik: “üfüq” söz ailəsi və terminoloji sistem
Azərbaycan dilində “üfüq” isim, “üfüqi” isə sifət kimi işlənir. “Üfüqi xətt”, “üfüqi istiqamət”, “üfüqi planlama” texniki və gündəlik leksikonda geniş yayılıb. “Şaquli” onun antonimidir və dik istiqaməti bildirir. “Üfüq xətti”, “üfüq bucağı”, “üfüq dairəsi” terminləri coğrafiya və riyaziyyat fənlərinin proqramlarında yer alır.
Sinonim sıralarında “görünən sərhəd”, “yer-göy sərhədi” işlədilsə də, termin kimi “üfüq” daha dəqiqdir. Müasir ədəbiyyatda məcazi yüklü bir çox birləşmələr var: “elm üfüqləri”, “sənət üfüqləri”, “yeni üfüqlər”. Bu çeviklik sözün kommunikativ dəyərini artırır, lakin elmi mətnlərdə əsas mənanın saxlanması vacibdir.
Üfüq məsafəsi: hesablamanın prinsipləri
Yer kürəsinin yaxınlaşdırılmış kürəvi modeli götürüldükdə müşahidəçinin hündürlüyü h metr olduqda həndəsi üfüqə qədər məsafə təxminən 3,57√h kilometr kimi qiymətləndirilir. Bu formuldakı √h kvadrat kök əməliyyatını göstərir və h metr cinsində götürüləndə nəticə km olur. Atmosferdə işığın sınması real şəraitdə görünən üfüqü bir qədər uzaqlaşdırır. Bu təsiri nəzərə alanda əmsal təxminən 3,86 olur.
Praktikada sahildə duran insan üçün h ≈ 1,6 m qəbul olunur. Bu halda həndəsi üfüq təxminən 4,5–5 km məsafədədir. Bina damında və ya təpədə dayanarkən məsafə artır. Dəniz naviqasiyasında dirəyin hündürlüyü və mayakların görünmə məsafələri bu hesablarla planlaşdırılır. Müşahidə şərtləri pisləşəndə (duman, toz) nəzəri məsafə yararsızlaşa bilər.
Təbiət və mədəni ənənələrdə üfüqün rolu
Günəşin üfüqdən doğması və batması mədəni mərasimlərdə zamanın ritmini müəyyənləşdirir. Səhər tezdən üfüqdə yaranan solğun işıq zolağı, axşam isə qızarmalar atmosferdə işığın səpələnməsinin nəticəsidir. Uşaqlar üçün bu mənzərə günün başlanğıcı və sonu haqqında bəsit, amma güclü bir anlama yaradır.
Kənd təsərrüfatında hava proqnozlarının olmadıqları dövrlərdə üfüqdəki buludların rəngi və forması yaxın saatların hava dəyişmələrini sezdirirdi. Dənizçilər üfüq xəttinin təmizliyinə baxaraq havanın açıq və ya dumanlı olacağını təxmin edirdilər. Müasir elmdə isə bu müşahidələr meteoroloji göstəricilərlə dəstəklənir.
Cədvəl: Hündürlüyə görə təxmini üfüq məsafəsi
| Müşahidəçi hündürlüyü (m) | Həndəsi üfüq məsafəsi, d ≈ 3,57√h (km) | Refraksiyalı təxmini məsafə, d ≈ 3,86√h (km) |
|---|---|---|
| 1,6 | ~4,5 | ~4,9 |
| 10 | ~11,3 | ~12,2 |
| 50 | ~25,3 | ~27,3 |
| 100 | ~35,7 | ~38,6 |
| 200 | ~50,5 | ~54,6 |
| 500 | ~79,9 | ~86,4 |
| 1000 | ~113,0 | ~122,1 |
“Üfüq” həm elmi, həm də məcazi dünyaları birləşdirən körpüdür. Coğrafi və astronomik təsvirlərdə o, müşahidəçinin dünyanı necə gördüyünü ölçən təbii sərhəddir. Dilçilikdə sözün çoxqatlılığı onun məna dairəsini genişləndirir, “üfüqi” kimi törəmələr gündəlik nitqin ayrılmaz hissəsinə çevrilir. Dənizçilik və aviasiya üfüqü yalnız gözəgörünən xətt kimi deyil, həm də alət göstəricisi, hesablamaların əsası kimi qəbul edir. Fotoqrafiya və təsvir sənəti üfüq xəttinin kompozisiyadakı rolunu vurğulayır, onun düzgün qurulması vizual sabitlik yaradır. Psixoloji və ictimai müstəvidə üfüq insanın baxış dairəsini və gələcək planlarını simvollaşdırır. Hesablamalar göstərir ki, hündürlük artdıqca üfüq uzaqlaşır, atmosferin işıq sınması real görünüşü dəyişə bilir. Mədəni ənənələrdə üfüq günün ritmini, mərasimlərin vaxtını və təbiətlə insan arasındakı əlaqəni ifadə edir. Bu anlayışı doğru başa düşmək təbiətə baxışımızı da, öz inkişaf planımızı da daha aydın edir. Hər kəsin “öz üfüqü” var; onu genişləndirmək bilik, təcrübə və açıq düşüncənin təbii nəticəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üfüq gözlə görünən səma ilə yerin kəsişdiyi sərhəd xətti kimi dərk olunur. Elmi mənada bu, müşahidəçinin dayandığı nöqtədə yerli horizontal müstəvidir. Astronomiyada koordinat sisteminin sıfır hündürlüyü üfüqə görə ölçülür. Məcazi mənada üfüq insanın baxış dairəsi və gələcək perspektividir.
Söz ərəb mənşəlidir və klassik mənbələrdə “ufuq” formasında işlənir. Azərbaycan dilində “üfüq” kimi tələffüz olunur, sifət forması “üfüqi”dir. Türk dillərində “ufuk”, farscada “ufuq” kimi keçib. Həm elmi, həm də məcazi istifadə tarixi var.
Yaxınlaşdırılmış qaydaya görə hündürlüyü h metr olan müşahidəçi üçün həndəsi üfüq d≈3,57√h kilometrdir. Atmosferdə işığın sınması nəzərə alınanda d≈3,86√h kimi götürülə bilər. Məsafələr şəraitdən asılı olaraq azacıq dəyişə bilər. Duman, dalğa və relyef görünüşü zəiflədər.
Süni üfüq uçuş alətidir və təyyarənin üfüqi müstəviyə nisbətdə vəziyyətini göstərir. Görüş zəif olanda pilot bu alətdən orientasiya edir. Alət vizual illüziyalardan doğan səhvləri azaldır. Uçuş təhlükəsizliyinin əsas göstəricilərindən biridir.
Xeyr. Skaylayn şəhər silueti, binaların üstdən çəkdiyi xəttdir. Üfüq isə yer və səmanın görünən sərhədidir. Bəzən vizual olaraq üst-üstə düşə bilirlər, amma anlayışlar fərqlidir. Fotoqrafiya və rəssamlıqda bu fərqi saxlamaq kompozisiya üçün vacibdir.
Bu, əsasən psixoloji illüziyadır; perspektiv və yaxın obyektlərin müqayisəsi Günəşi böyük göstərir. Atmosferdə işığın sınması və səpələnməsi də onun rəngini dəyişir. Optik səbəblər ölçünü köklü artırmır. Ölçmə alətləri Günəşin bucağının sabit qaldığını göstərir.
Üfüqə yaxın işıq şüası atmosferdən daha uzun yol keçir və qısa dalğalar səpələnir. Nəticədə qırmızı-narıncı tonlar üstün olur. Toz, duman və aerozollar rəngin intensivliyini artırır. Təmiz havada rənglər daha pastel görünür.
“Üfüqi” üfüq müstəvisi ilə paralel istiqaməti, “şaquli” isə ona dik istiqaməti göstərir. Memarlıq, mühəndislik və qrafik dizaynda bu anlayışlar əsasdır. Üfüqi xətt sabitlik, şaquli xətt yüksəklik təsiri yaradır. Texniki rəsmlərdə hər iki istiqamətin dəqiq verilməsi tələb olunur.
Kamera displeyindəki tor xətləri və ya elektron səviyyə kömək edir. Tripod və ya stabilizator istifadə etmək əyriliyin qarşısını alır. Kadrı qurarkən üfüq xəttini kadrın yuxarı və ya aşağı üçdəbirinə yerləşdirmək vizual tarazlıq yaradır. Sonradan redaktə proqramında kiçik düzəlişlər edilə bilər.
Üfüq yerli horizontal koordinat sisteminin əsas müstəvisidir. Səma cisimlərinin hündürlüyü üfüqdən yuxarı müsbət, aşağı mənfi sayılır. Azimut üfüqdə şimaldan saat əqrəbi istiqamətində ölçülür. Astronomik müşahidələrdə bu baza səviyyəsi əsasdır.
Məcazi mənada üfüq dünyagörüşü və perspektiv deməkdir. “Üfüqləri genişləndirmək” bilik və imkanları artırmaqdır. “Üfüqü dar” ifadəsi isə dəyişikliklərə qapalı, yaradıcı olmayan baxışı bildirir. Təhsil və səyahət bu üfüqü genişləndirən ən təsirli vasitələrdəndir.
Uşağa demək olar ki, uzağa baxanda sanki yer ilə göyün görüşdüyü bir xətt görünür, ona üfüq deyilir. Əslində yer kürəvi olduğu üçün bu xətt gözümüzün gördüyü sərhəddir. Hündür yerə qalxanda xətt daha uzağa çəkilir. Günəşin oradan çıxıb batması isə günün ritmini göstərir.
